درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مقدمات علم اصول / مسأله دوم: موضوع علم اصول / تمایز علوم در کلام مرحوم آیت الله خویی

ضابطه تمایز علوم

یکی دیگر از مباحثی که محل بحث است این است که حال که شناختیم موضوع هر علمی چیست، تمایز علوم به چیست؟

مرحوم آقای آخوند فرمودند به اغراض است و غرض تدوین هر علم، آن را از علم دیگر جدا می‌کند.

بیان محقق خویی

آیت الله خویی می‌فرمایند: کلام را تنقیح کنیم و محل نقض و ابرام مشخص می‌شود؛

گاهی تمایز ذاتی علوم و گاهی برای متعلم می‌خواهیم تمییز دهیم و گاهی نیز مراد ما تمییز مدون علم است.

تمییز ذاتی دو علم به سه شکل انجام می‌شود:

الف) تمایز علوم به تمییز موضوعات آن (با توجه به اتحاد موضوع علم با موضوعات مسائل آن علم)

ب) تمایز علوم به تمایز محمولات مسائل آن (کل فاعل مرفوع و کل مفعول منصوب با الصلاة واجبة محمولات کاملاً متفاوت است پس این دو، دو علم متفاوت هستند)

ج) تمایز علوم به تمایز موضوعات و محمولات مسائل علم همانند مثالی که در مورد دوم گذشت.

پس مسائل هم با یکدیگر می‌تواند متفاوت باشد، اگر دو علم در برخی مسائل واحد باشند، ما در مجموع مسائل بررسی می‌کنیم و چون نسبت مجموع به بعض متفاوت می‌شود هر علم تفکیک می‌شود اما به دو حیثیت مختلف.

مقام دوم: تمییز متعلم

آیه نفر بحث تفقه را مطرح کرده و به معنای تعمق در دین است، فردی می‌خواهد علم فقه را یاد بگیرد و اصول فقه را نیز که ابزار آن است بیاموزد، به سه شکل می‌توان تمایز حاصل شود.

الف) تمایز علوم به اغراض باشد و از اغراض به موضوع و محمول جامع علم اجمالاً دست پیدا می‌کند (اگر تفصیلاً علم پیدا کند که متعلم جاهل نیست).

ب) تمایز علوم به تمایز موضوع اجمالاً او تفصیلاً (ادله الاربعه یا خبر واحد، اصل عملی، ظن انسدادی و مسائلی از این دست)

ج) تمایز به محمولات دو علم (محمول در علمی بحث استحقاق عقاب است و این محمول علم کلام است و در علم دیگر محمول متفاوت است.

معلم باید برای متعلم خود علوم را تمییز دهد از چهار راه: غرض علم را تبیین کند، موضوع علم را تبیین کند، موضوع را تفصیلاً بیان کند، و راه چهارم بیان مسائل علم است.

بیان استاد: از حیث مسائل هم می‌شود تمییز داد و مسائل تعلیمی علوم متفاوت است اما خود مسأله از راه‌های سه گاه قبل باید فهمیده شود.

توجیه کلام مشهور و اشکال استاد

چرا مشهور تمایز علوم را به تمایز موضوعات می‌دانند؟ شاید بخاطر اینکه موضوع اشرف اجزاء است و محمول و غرض بر آن مترتب است.

بیان استاد: غرض بر موضوع و محمول مجموعاً بیان می‌شود و موضوع مقدمه برای حمل محمول است پس اشرف بودن موضوع هم محل کلام است.

مقام سوم: تمایز از دیدگاه مؤلف و مدون آن علم

موارد مختلف است: گاهی تمییز بوسیله غرض است (غرض علم نحو صیانت کلام است، علم صرف صیانت از خطا در هیئات مفردات است، اصول قدرت بر استنباط است. هکذا) در این صورت مسائل مطرح در آن غرض همگی باید بیان شود در این صورت نیازی نداریم جامعی در بین باشد یا نباشد (دفاع از مرحوم آخوند ولی مرحوم آخوند منحصر در غرض می‌دانستند برخلاف نظر استاد و محقق خویی).

گاهی تمییز فقط به موضوعات است و هدف تدوینگر تمییز موضوعی است و صرف شناخت احوال موضوع برای وی مهم است و این جایی است که غرض خارجی در تدوین علم دنبال نشود مثل اینکه غرض مدون صرف معرفت باشد و به دنبال فایده عملی نباشد و همانند علم فلسفه که اثر خارجی ندارد.

بیان استاد: همینکه غرض خارجی وجود ندارد، معرفت احوال موضوع خود غرضی مستقل است، غرض گاهی علمی و گاهی خارجی است.

گاهی تمایز دو علم در مقام تدوین به محمولات است: مثل اینکه فرد بخواهد تمام واجبات را استقصاء کند و به موضوعات کاری ندارد.

و اطلاق کلام مشهور به موضوعات یا کلام آخوند به اغراض را قبول نداریم و قائل به تفصیل هستیم.

در جلسه بعد موضوع علم اصول را بحث می‌کنیم.