درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت وضع / وضع تعیینی بالاستعمال (دیدگاه محقق عراقی)

کلام ما در قسم سوم وضع، وضع بالاستعمال بود. در این زمینه اشکال محقق نائینی بیان و نقد آن بیان شد.

بیان اشکال

جمع بین لحاظ آلی و استقلالی محقق می‌شود و پاسخ آن هم بیان شد.

اشکال دوم

مقدمه

استعمال از دو حال خارج نیست، حقیقی: استعمال شیء در موضوع له و یا مجازی است: استعمال شیء در غیر موضوع له و استعمال غلط که کاری به آن نداریم.

تقریب اشکال

این استعمال نه حقیقی است و نه مجازی؛

حقیقی نیست: چون هنوز وضعی در کار نیست و هنوز موضوع له شکل نگرفته است.

مجازی نیست: قبل از مجاز باید استعمال حقیقی باشد که در غیر موضوع له با علاقه به معنای حقیقی بیان شود و استعمال شود.

پاسخ اول

چه کسی گفته این استعمال حقیقی نیست و اشکالی هم ندارد. چون در استعمال حقیقی سبقت وضع شرط نشده است (بر خلاف ارتکاز) بلکه تقارن زمانی بین وضع و استعمال حقیقی هم کافی است. بله، استعمال بر وضع مقدم می‌شود چون با استعمال وضع صورت می‌گیرد اما زمانا استعمال مقدم بر وضع نیست و وضع هم مقدم بر استعمال نیست و تقارن دارند. آنچه در استعمال حقیقی شرط است وجود اللفظ در زمان استعمال است که در این فرض موجود است.

پاسخ دوم از مرحوم آخوند

چه کسی گفته استعمال باید منحصر در حقیقی و مجازی باشد، کما اینکه از استعمالاتی باشد که موافق با طبع باشد در این صورت ملاکی دیگر وجود دارد و آن موافق با طبع بودن است که نه حقیقی است و نه مجازی.

مباحث الاصولیه به تبع شهید صدر بر آخوند اشکال می‌کنند

صحت استعمال: اگر این استعمال حقیقی و مجازی نباشد بر داعی عقلائی متوقف باید باشد نه اینکه مطابق با طبع باشد (طبع معتبر نیست) پس مجرد موافقت با طبع صفت دلالت را ندارد. صرف موافقت با طبع که دال بر صحت استعمال نیست. گاهی غرض به این تعلق میگرد که لفظ دال بر معنا باشد و لو مخالف با طبع باشد (استاد: این ادعا است و باید ثابت شود).

پس پاسخ اول معین شده است.

اشکال سوم بر وضع بالاستعمال[1] (محقق عراقی در بدایع الافکار جلد 1 صفحه 34)

لازمه این وضع دور است: استعمال لفظ در یک معنا متوقف بر این است که لفظ مستعد استعمال در معنا را داشته باشد و این بر وجود وضع متوقف است (استعداد متوقف بر وضع است) و وضع متوقف بر استعمال است پس استعمال متوقف بر استعمال است و هذا دور.

پاسخ

شهید صدر پاسخ می‌دهند: استعمال متوقف بر استعداد است ولی استعداد وجود دارد و متوقف بر وضع نیست و همین مقدار که در ظرف استعمال استعداد وجود داشته باشد کافی است و زنجیره دور به هم می‌خورد.

تقریب دیگری از دور توسط شهید صدر

لفظ دال بر معنا است و این دلالت مقوم وضع است با اینکه وضع متوقف بر دلالت لفظ بر معناست و به این صورت دور شکل می‌گیرد. لفظ باید دال بر معنایی باشد که این وضع است و وضع متوقف بر دلالت لفظ بر معناست و همین دلالت متوقف بر وضع است.

پاسخ استاد

آنچه که مهم است دلالت لفظ بر معنا بدون قرینه است ولی اینجا همیشه قرینه وجود دارد و آن قرینه حالیه است (دیدن یچه متولد شده و نام گذاری ظرف قرینه است) این وضع سوم همیشه مع القرینه است و در خلأ چیزی استعمال نمی‌شود علی الظاهر این وضع در قسم سوم همیشه در اولین استعمال قرینه است پس این استعمال صحیح است ولی با یک قرینه تبدیل به معنای موضوع له تبدیل می‌شود.