درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / حقیقت وضع / معنای حرفی / وضع خبر و انشاء

مرحوم آقای آخوند پس از معنای حرفی وارد بحث خبر و انشاء شدند.

بیان مقدمه

نظر مشهور این است که جمله خبریه برای نسبت‌های خارجی وضع شده است، زید قائم بیان کننده نسبت خارجی میان قیام و زید است. قیام دائر مدار وجود زید است و زید قائم است. به تعبیر دیگر جمله خبریه برای ثبوت و یا سلب نسبت شیء لشیء وضع شده و یا برای ثبوت و لاثبوت وضع شده است.

و اما نسبت به جمله انشائیه: برای ایجاد معنا به وسیله لفظ وضع شده است و بحث حکایت نسبت خارجیه نیست بلکه ایجاد معنایی بوسیله لفظ است. پس در جمله انشائیه لفظ موجد معنا است حال معنا استفهام یا طلب و یا تمنی و ترجی و هکذا است.

ذی المقدمه

به نظر مرحوم آخوند بین جمله خبریه و انشائیه تفاوتی ندارد و تفاوت آن‌ها از حیث علقه وضعیه است؛ یعنی از ناحیه داعی در استعمال متفاوت هستند. زید قائم با هل زید قائم یکی هستند اما مقام استعمال آنها متفاوت است، خبر لان یستعمل فی مقام حکایت المعنا وضع شده اما انشاء برای قصد تحقق معنا وضع شده که اینطور استعمال شود.

مرحوم آیت الله خویی مناقشه می‌کنند

مناقشه اول

وقتی نگاه می‌کنیم تعدادی از جملات خبریه نسبتی بین آن‌ها وجود ندارد (که ثبوت و یا لاثبوت آن بحث شود) بلکه گاهی نسبت محال است چون نسبت به دو شیء متفرع بر تغایر آن دو است و طرفین نسبت باید متغایر باشند حال آنکه حمل فصل بر نوع مثل الانسان ناطق تغایری وجود ندارد، بنابر این نسبت هم معنا ندارد. و یا در جمله العنقا معدوم و یا شریک الباری ممتنع و یا الانسان ممکن، در این موارد نسبت وجود ندارد و استعمال هم حقیقی است، پس جمله خبریه لزوماً ثبوت و لاثبوت را بیان نمی‌کند.

اشکال استاد

در مثال‌های فوق تغایر وجود دارد؛ بین انسان و ناطق فرق است و همین مقدار فرق کافی است و تغایر مفهومی است، در عالم خارج بین انسان و ناطق فرقی نیست ولی محل کلام ما حمل اولی است و به قول مشهور مدلول جمله خبریه ثبوت و لاثبوت است. مگر در عالم خارج انسان ناطق نیست؟ چرا و همین مقدار برای حمل و تغایر کافی است و لو مصداقا یکی باشند. العنقا معدوم، از نظر مفهومی تغایر دارند.

و یا شریک الباری ممتنع، ممتنع اعم از شریک الباری است. و یا الانسان موجود او ممکن در عالم خارج یکی هستند ولی مفهوما تغایر دارند و تغایر مفهومی کافی است.

مناقشه دوم آیت الله خویی

فایده وضع چیست؟ انتقال از لفظ به معنا

اگر قرار باشد مدلول جمله خبریه ثبوت نسبت در عالم خارج باشد، و ثبوت نسبت قیام و زید در عالم خارج باشد، با استعمال لفظ نسبت باید وجود داشته باشد در حالی که لفظ کاشف از عالم خارج نیست. و ممکن است نسبت در عالم خارج وجود نداشته باشد. بله تحقق نسبت در خارج از وثاقت مخبر ثابت می‌شود ولی از نفس جمله خبریه و لفظ استفاده نشد. پس اگر ثبوت نسبت در خارج مدلول جمله خبریه باشد وضع بلا فائده است.

بیان استاد

ثبوت نسبت در خارج از خود جمله استفاده می‌شود اما شرط ثبوت نسبت وثاقت مخبر است، اگر فرد نمی‌گفت زید قائم، نسبت قیام و زید در عالم خارج فهمیده نمی‌شد. لذا عرض حقیر این است که ثبوت نسبت از جمله خبریه فهمیده می‌شود.

ادامه بیان آیت الله خویی

مدلول جمله خبریه قصد الحکایة است، خود جمله مبرز قصد است. پس متکلم در مقام حکایت بوده و قصد حکایت از قیام زید با جمله خبریه حاصل می‌شده.

پس جمله علامتی برای قصد حکایت است و متصف به صدق و کذب نمی‌شود. و صدق و کذب از ناحیه مدلول واقع می‌شود که قیام زید در عالم خارج است اما خود جمله خبریه برای قصد حکایت از نسبت وضع شده.

بیان استاد

اینکه جمله خبریه برای قصد حکایت وضع شده در ناحیه نفس موضوع له است و صدق و کذب در ناحیه مقام استعمال است. مدلول که جدای از لفظ نیست و مفاد جمله اصلاً قصد الحکایه نیست بلکه حکایت از نسبت خارجی است (علی المبنا حرف محقق خویی صحیح است).