درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / وضع مرکّبات

کلام ما در وضع اسماء اشاره و ضمائر و موصولات بود و در پایان جلسه قبل عرض شد: طبق فرمایش مباحث الاصولیه مجموعه دعاوی در مسأله بیان می‌شود.

ادعای اول

اسماء اشاره مثل هذا به ازاء مفرد مذکر وضع شده است و هذه به ازاء مفرد مؤنث وضع شده و ایشان فرمودند این توهم مبنایی ندارد چون اگر اینطور باشد معنای هذا مرادف با معنای اسمی و مفرد مذکر بود، و این تالی باطل است چون متبادر از هذا با مفرد مذکر متفاوت است پس هذا برای مفرد مذکر وضع نشده است.

ادعای دوم

اسم اشاره وضع شده به ازاء اشاره خارجیه، یعنی در عالم خارج نسبتی بین مشیر و مشار الیه وجود دارد و این اشاره خارجیه در مقابل اشاره ذهنیه است و اشاره ذهنیه یعنی نسبت بین مشیر و مشار الیه در عالم ذهن پس وضع اسماء اشاره برای اشاره خارجیه شده‌اند. هذا برای اشاره خارجی بین مشیر و مشار الیه در مقابل اشاره ذهنیه است.

پاسخ

این ادعا هم باطل است، چون گفتیم اسماء اشاره برای معانی مقید به وجود خارجی وضع نشدند و برای معانی مقید به وجود ذهنی هم وضع نشدند و قید وجود خارجی و ذهنی در موضوع له آن‌ها لحاظ نشده است، این ادعا ثبوتا خوب است ولی واقع نشده است چون الفاظ برای معانی وضع شدند و این معانی گاهی در ذهن موجود هستند و گاهی در خارج هستند مثل عنقاء برای سیمرغ که وجود خارجی ندارد.

پاسخ دوم

دلالت وضعیه پس دلالت تصدیقی است، ان الموجود الخارجی مساوق للتصدیق به، چون اگر معنا را مقید به وجود خارجی کنیم، معنای مقید به وجود خارجی مدلول تصدیقی می‌شود ولی ما می‌بینیم گاهی لافظ بی شعور لفظی به کار می‌برد و ذهن ما منتقل به معنا می‌شود و صرف تصور لفظ تداعی معنا می‌کند پس دلالت وضعیه تصوریه است.

ادعای سوم

اسماء اشاره برای اشاره در افق نفس انسان وضع شده (توجه خاص از نفس به سوی مشار الیه) و توجهی که از درون نفس به مشار الیه می‌شود موضوع له اسماء اشاره است.

مناقشه اول

لازمه این مطلب این است که دلالت وضعیه، دلالت تصدیقیه شود چون در واقع توجه لفظ به مشار الیه فعل اختیاری نفس است و آنچه فعل اختیاری باشد دلالت تصدیقیه است.

مناقشه دوم

متبادر از کلمه هذا یا ذاک واقع اشاره بین مشیر و مشار الیه در عالم ذهن است نه در عالم نفس

اما به نظر حقیر سهو القلم شده چون ایشان افق نفس و خارج را ملاک نمی‌دانند حال آنکه اینجا خلاف مطلب فوق را بیان می‌کنند.

توجیه: مقید به وجود ذهنی نیستند اما موطن آنها ذهن هستند.

ما عرض می‌کنیم پس از قیل و قال‌ها نتیجه این است: در اسماء اشاره و ضمائر وضع عام موضوع له عام و مستعمل فیه خاص است. وضع یعنی تصور معنایی کلی که در اسم اشاره مثل هذا، کلی مفرد مذکر مشار الیه معنا است، موضوع له هم عام است که همان مفرد مذکر مشار الیه است، اما مستعمل فیه خاص است و هذا را برای جزئی خارجی مشار الیه استعمال می‌کنیم.

در ضمائر هم هو برای مفرد مذکری است که یحتاج الی المرجع و هو را برای همین معنا وضع می‌کنیم اما مستعمل فیه خاص است، برای مفرد مذکر خاصی که یحتاج الی المرجع استعمال می‌شود.

اما در موصولات شاید بتوان گفت وضع عام موضوع له عام و مستعمل فیه هم عام است، الذی برای مفرد مذکر محتاج الی الصله است و موضوع له هم همین معناست، و زمانی از کلیت خارج می‌شود که صله به آن اضافه شود و این صله غیر از الذی است، پس وضع عام موضوع له عام، مستعمل فیه هم عام و خروج از ابهام به وسیله صله است.

مفصل اقوال دیگری در ما نحن فیه وجود دارد ولی چون ثمره فقهی ندارد به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

بحث بعد: وضع مرکبات

در این بحث جمله ترکیبیه نیازمند به وضع حداقل سه تایی است و بلکه بیش از سه تا شش وضع هم نیاز دارد.

مثلاً جمله ترکیبیه ای که یصح السکوت علیها باشد باید دو کلمه‌ای باشد مثل زید انسان، وضعی برای زید شده که ماده و هیئت آن است، وضعی برای کلمه انسان شده و وضع سوم هیئت ترکیبیه ای است که دال بر ثبوت محمول برای موضوع است.

مثالی دیگر: زید قائم چهار وضع دارد و آن هیئت فاعل برای من صدر عنه المبدأ است (وضع نوعی قائم) علاوه بر وضع‌های دیگر.

زید عالم البلد وضع اضافه‌ای هم دارد، یکی وضع بلد، و دیگری وضع ترکیبی ناقصه بین مضاف و مضاف الیه.

حصر هم نیاز به وضع دارد، وقتی تقدیم ما حقه التاخیر می‌شود، مفعول بر فعل و فاعل مقدم می‌شود مثل زیدا ضربت، اینجا وضع جدیدی نیاز است که حصر است و وضع دیگری هم وجود دارد به نام تمییز فاعل از مفعول در جایی که اعراب ظاهر نمی‌شود مثل نصر موسی عیسی که وضع تمییز فاعل از مفعول است که وضع به تقدیم است.

احتیاج این موارد به وضع هیچ اشکالی ندارد اما نکته این است که آیا جمله‌های ترکیبیه با توجه به این وضع‌ها وضع کلی دیگر هم علاوه بر این وضع‌ها دارند یا خیر؟