درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: دوران امر بین اقل و اکثر ارتباطی علم اجمالی/ تنبیهات تکمیلی اقل و اکثر / شبهه موضوعیه و بحث اقل و اکثر

تنبیهات تکمله ای که بزرگان از جمله شهید صدر در پایان دوران امر بین اقل و اکثر بیان کردند.

تنبیه چهارم

شبهه موضوعیه و بحث اقل و اکثر (حکم معلوم است اما شبهه و شک ما در دائره موضوع است و در ما نحن فیه بازگشت شک به جهل نسبت به حالات خارجیه است نه جهل نسبت به حکم شرعی)

مثال: علم داریم به اینکه لبس ما لا یؤکل لحمه در نماز جائز نیست، حال آیا این پوستینی که اینجاست گوسفند است یا پوستین خرس است؟ (اصل شبهه موضوعیه)

ما در شبهه موضوعیه قائل به برائت مانعیت شیء می‌شدیم (برائت جاری می‌کردیم از مقید شدن نماز به عدم لبس مشکوک)

مرحوم محقق نائینی می‌فرمایند شبهه موضوعیه در واجبات ضمنیه چه زمانی تصویر می‌شود؟ زمانی که واجب ما به موضوع خارجی تعلق بگیرد و به تعبیر دیگر متعلق المتعلق داشته باشیم (واجب ما متعلق است «صلاة»، متعلق صلاة می‌شود، واجب خارجی که آن متعلق المتعلق است «صلاة در لباس ما یؤکل لحمه»)

اما اگر موضوع خارجی نداشت مثل قرائتی که در نماز واجب است و قرائت تعلق به چیز دیگری نگرفته است، پس شبهه موضوعیه در واجب ضمنی اینجا تصویر نمی‌شود.

مرحوم شهید صدر: تصویر شبهه موضوعیه واجب ضمنی منحصر در آنچه که محقق نائینی فرمودند نیست، ما میدانیم در نماز بر غیر مریض سوره واجب است و مکلف شک می‌کند که مریض است یا خیر.

کلام استاد نسبت به شهید صدر: محل کلام ما باید جایی باشد که اقل و اکثر در خود شبهه موضوعیه تصویر بشود، شما فرض را جایی بردید که شبهه موضوعیه دارد اما اقل و اکثر در ناحیه شبهه حکمیه شد (یعنی بخاطر شک در موضوع مریض آیا سوره واجب است یا نه)

جواب شهید صدر: ما که ادعا نکردیم که اقل و اکثر آن در دایره خود موضوع باشد و ما می‌خواهیم بگوییم جایی شبهه موضوعیه است که تبعاً در این شبهه سرایت شک به حکم هم وجود دارد اما علت آن شک و تردید اشتباه در امور خارجه است

مثال: خانمی شک می‌کند خونی که دیده خون حیض است تا موضوعا حائض صدق کند یا استحاضه است که موضوع او حائض نباشد؟ پس اقل و اکثر تصویر پیدا کرد.

مثال استاد: جهل به اینکه آیا خرگوش ما یؤکل لحمه است یا ما لا یؤکل لحمه.

بیان و دفاعیه مرحوم آیت الله شاهرودی از مرحوم نائینی: به نظر ما حق با محقق نائینی است، چون شاید مرحوم محقق نائینی قصد دارند بفرمایند که در بحث جریان برائت در شبهه موضوعیه، حتماً باید شک از ناحیه متعلق حکم نباشد بلکه اگر بخواهد شبهه موضوعیه شکل بگیرد حتماً باید منشأ شک اشتباه در متعلق المتعلق باشد یا اشتباه در قیود حکم باشد و الا اگر اشتباه در خود متعلق باشد، شبهه موضوعیه در اقل و اکثر در آن قابل تصویر نیست، پس اشکال استاد ما شهید صدر به محقق نائینی وارد نیست.

تعبیر مرحوم شاهرودی

لعل مقصود الميرزا ( قده ) تطبيق ما تقدم منه في بحث جريان البراءة في الشبهة الموضوعية من عدم تعقل الشك بنحو الشبهة الموضوعية من ناحية متعلق الحكم بل لا بد وان يكون منشأ الشك اشتباه متعلق المتعلق أو قيود الحكم فلا يرد عليه الاعتراض المذكور كما لا يخفى.[1]

شهید صدر به لحاظ حالات مکلف هم شبهه موضوعیه را تصویر کردند (آیا مریض است یا سالم) و بیان استاد این بود که این دیگر شک موضوعی در ناحیه خود متعلق نیست و این بحث اقل و اکثر نیست.

البته دفاع ما از شهید صدر این است که ما قطعی نگفتیم که دائره شبهه موضوعیه ما در ناحیه خود موضوع باشد.

اینجا شهید صدر حکم برائت را صادر می‌کنند، چون مکلف می‌داند قطعاً در جزء بر او واجب است و شک دارد بر اینکه عنوان سالم بر او منطبق است که جزء یازدهمی نیز بر آن لازم شود یا نه؟ موضوع باید احراز شود و احراز نشد پس مجرای اصالة البرائه است.

نکته: اگر مورد استصحاب بود بحث جداست ولی فرض ما جایی است که حالات متعدد وجود دارد و آن حالات سابقه برای آن مکشوف نیست.

فرمایش مرحوم شهید صدر تمام و کامل است، شبهه موضوعیه ای که سر از اقل و اکثر در آورد و مجرای اصالة البرائه شد با بیانی که مطرح شد.