درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: روش‌های تفسیری قرآن کریم / تبیین روش‌های تفسیری /گرایش‌های تفسیری

کلام ما در اقسام روشهای تفسیری تمام شد و نظر ما روش اجتهادی فقاهتی روایی شد، یعنی در تفسیر قرآن اول سراغ روایات می‌رویم و برای ما حجت است، آری اگر دست ما از روایات کوتاه شد، به ظهور آیه اخذ می‌کنیم. به خلاف قول اخباریون که ظواهر قرآن را حجت نمی‌دانند؛ چون قرآن را غامض می‌دانند و ادله دیگری که در اصول بحث می‌شود.

گرایش‌های تفسیری

در ادامه وارد بحث گرایش های تفسیری میشویم، یعنی شیوه هایی که مفسر در آن شیوه به تفسیر ورود کرده، مثلاً یکی از گرایش ها، گرایش صوفی و عرفانی است.

بنده چند کتاب را معرفی می‌کنم،‌ علاقه‌مندان می‌توانند به آنها مراجعه کنند.

روش ها و گرایشهای تفسیری؛ حسین علوی مهر

مکاتب تفسیری؛ علی اکبر بابائی در ۲ مجلد

روشهای تفسیری؛ المنهج الصحیح فی تفسیر القرآن؛ عبد النبی مهدی

منطق تفسیر قرآن؛ محمد علی رضایی اصفهانی

روش صوفی و عرفانی

اولین روش صوفی و عرفانی است، گرایش یعنی پیش فرض هایی که مفسر بوسیله آنها قرآن را تفسیر می‌کند و باعث تمایز تفاسیر می‌شود.

اولین گرایش، گرایش صوفی و عرفانی است، طرفداران این گرایش با دست کشیدن از ظاهر قرآن، به زعم خودشان سراغ باطن قرآن رفتند و قائلند اصل معنای قرآن در باطن قرآن است. این کتب می‌گویند: افراد ظاهر بین حقایق را درک نمی‌کنند، این تفسیر از جهتی تفسیر اسطوره ای و عرفانی است. صوفیه، باطنیه و عرفا این تفسیر را انتخاب کرده اند، همانند محی الدین عربی، و عرفا و صوفیه الهامات و فیوضاتی برای خود قائلند که آنها را منشأ تفسیر می‌دانند. البته ریشه این اندیشه از فلسفه یونان است و بعداً در بین مسلمانان رایج شد.

صوفیه از کلمه صوف آمده است، صوف بمعنای پشم گوسفند است و به پیرو صوفیه و پشمینه پوشی را انتخاب می‌کردند و بدنبال دوری از خواهش های نفسانی بودند و ابن خلدون می‌گوید: ارسال النفس مع الله

شعار هایی دارند از جمله طریقتی که مقابل شریعت است، و اهل شریعت را ظاهر بین میدانند، اما اهل طریقت باطن بینند و جمع طریقت و شریعت کردند و طریقت را بر شریعت مقدم می‌دانند بخاطر تقدم باطن بر ظاهر. البته گروهی بنام عرفا هستند که شیوه دقیق تری دارند و تاویل آنها نسبت به صوفیه به ظواهر قرآن و سنت نزدیک تر است. اما نوعا طبق مکتب عرفانی خود آیات را تفسیر می‌کنند.

البته این روش تفسیری، ادله ای دارد؛

الف) قرآن دارای بطونی است و در برخی روایات هفت بطن وارد شده است، افراد عادی این معانی باطنی را نمی‌فهمند و باید مراحلی را از معرفت گذراند که این معانی را انسان درک کند.

ب) قرآن کنایات و اشارات دارد و این موارد حقایقی دارند که ما باید به سراغ آنها برویم: مثلاً در این آیه؛

﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَّا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَىٰ نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾[1]

یا ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ(۲۴)تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾[2]

ج) حروف مقطعه هر کدام اشاره به باطنی دارد که نیازمند افراد خاصی است.

بله قرآن ظاهر و باطن دارد، ولی آیا هر بطنی را میتوان عارف و صوفی درک کرد؟ حال آنکه مراد راسخون در علم اهل بیت علیهم السلام هستند و نفرمودند ما و هر کسی اهل باطن باشد، و بعد از کجا معلوم آن باطن، باطن حقیقی باشد، از کجا معلوم مکاشفات رحمانی باشد، و صرف ادعای عارف در این آیه است. معنای باطن که طبق سلیقه شخصی مفسر نیست که هر کسی ذوق خود را باطن قرآن بداند و رسیدن به باطن دلیل میخواهد.

بعلاوه اینکه بر اساس آنچه که ما از قرآن میفهمیم، آیات قرآن برای همه نازل شده و ظواهر آیات وجود دارد، محکم و متشابه دارد، متشابهات را باید به محکمات رجوع داد؛ از کجا معلوم تشخیص من نسبت به محکم و متشابه صحیح بوده است و آنچه ما به آن رسیدیم ما بر اساس فرمایشات اهل بیت علیهم السلام باید فهم خود را تنظیم کنیم و باطن آن هم باید از اهل بیت علیهم السلام جستجو کرد.

تفاسیر گرایش صوفی و عرفانی

بعنوان مثال: تفسیر ابو محمد سهل بن عبد الله تستری متولد سال ۲۰۰ و متوفای ۲۸۳ که می‌گویند اهل ریاضت بوده و در بصره می‌زیسته و علی الظاهر تفسیر او در دسترس نیست.

حقائق التفسیر سلمی، متولد سال ۳۳۰ و متوفای ۴۱۲، ایشان از مشایخ صوفیه در خراسان بوده که حاکم نیشابوری و بعض دیگر مطالب علمی را از ایشان فرا گرفته بودند.

نمونه ای از تفسیر؛

﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾[3]

این افراد می‌گویند: هو الذی بسط الارض و جعل فیها اوتادا من اولیائه و سادة من عبیده، فالیهم الملیء و بهم النجاة فمن ضرب الارض یقصدهم فاز و نجی فمن کان بغیته لغیرهم خاب و خسر.

مد الأرض بقدرته، وأمسكها ظاهرا بالجبال الرواسي، وفي الحقيقة هو مقام أوليائه من خلقه، بهم يدفع البلاء عنهم، ولمكانهم يصرف المكاره، ومن فوقهم الأوتاد، ومن فوقهم الرواسي، فإلى المفزع مرجع العباد ومفزعهم ومرجع المفزع إذا هال الأمر إلى الأوتاد، ومرجع الأوتاد إذا استعظم الأمر إلى الرواسي وهم خواص الأولياء.[4]

لطایف الاشارات ابوالقاسم ابن عبد الکریم بن هوازن قشیری نیشابوری معروف به تفسیر قشیری که این فرد متولد ۳۷۶ و متوفای ۴۴۸ است و ایشان از مشایخ صوفیه در زمان خود بوده است.

تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار نوشته میبدی متوفای ۵۲۰ شافعی المذهب و اشعری الکلام است. تفسیر ایشان فارسی و شرح تفسیر خواجه عبدالله انصاری است، ایشان نیز از عرفا بوده و میبدی نیز در مسائل کلامی مقابل شیعه است. البته در تفسیر ایشان به اهل بیت علیهم السلام احترام می‌گذارد، ولی بر مبنای ذوق و سلیقه است.

تفسیر فتوحات مکیه محی الدین عربی و تفسیر القرآن الکریم محی الدین عربی و رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن محی الدین عربی. هر سه آنها محی الدین عربی نوشته و به او شیخ الاکبر می‌گویند و در کتاب علوی مهر، پدر علم عرفان نامیده شده، متولد ۵۶۰ و متوفای ۶۳۸ است.

فتوحات الهه از سلیمان بن عمر عُجَیلی متوفای ۱۲۰۴ شافعی الفقه و اشعری الکلام است. این کلام تفسیر جلالین است، جلال الدین محلی و سیوطی است.

بیان السعادة فی مقامات العبادة تالیف سلطان محمد بن حیدر جنابذی ( معرب گناباد است ) متولد ۱۲۵۱ و متوفای ۱۳۲۷ بوده است. شیعه ای صوفی بوده و این تفسیر چهار جلد عربی است.

تفسیر مظهری که حنفی و اشعری بوده است. ۱۰ جلد عربی

تبصیر الرحمن و تیسیر المنان علی بن احمد بن ابراهیم مهایمی چه حنفی است.

فواتح الهیه و المفاتیح الغیبیه نعمت الله محمود نخجوانی متوفای ۹۲۰ که سنی بوده و صوفی که این فرد در نخجوان از مشایخ صوفیه بوده است.

گرایش کلامی و شقوق آن

گرایش دوم گرایش کلامی است، بمعنای عقائد در افکار مفسر موثر بوده است و روشی است که مفسر در آیات فقهی و اعتقادی از اعتقادات خود دفاع می‌کند و در ضمن تفسیر اثبات و ابطال عقاید میکند، بهره جستن از آیات برای صحت عقیده. ابتدا عقاید را بیان میکند و مستند آن را نسبت به آیه بیان می‌کند. قرآن هم عقیده اسلامی را اثبات میکند. اما در مقام تطبیق نظرات متفاوت است.

مهمترین تفاسیر اعتقادی و مهمترین بحث های آنها عبارتند از: بحث امامت، صفات خبریه ( یعنی صفاتی که در آیات برای خدا بیان شده برخی مثل سنی ها ملتزم به ظواهر می‌شوند و قائل به تجسم خداوند متعال و غیره می‌شوند )

مشبهه جزء اهل سنت هستند، که قائل به تشبیه خدا شده اند و قائل به جسمیت هستند و لو درک آن را به آخرت محول کرده اند.

اشاعره و معتزله هم تأویلاتی دارند، اما امامیه صفات خبریه را جزء متشابهات میدانند و متشابهات را باید نزد اهل بیت علیهم السلام یاد گرفت ، ید الله کنایه از قدرت خداست، علی العرش استوی کنایه از استیلا خداوند متعال است.

بحث رؤیت خداوند متعال و از این قبیل بحث ها، رؤیت حضرت موسی چطور بوده که یکی از ادله اشاعره بر رؤیت خداست حال آنکه سوال حضرت موسی دلیلی برای اسکات پیروانش بوده است.

تفسیر تبیان مرحوم شیخ طوسی متوفای ۴۶۰

مجمع البیان ( ادبی _ کلامی ) مرحوم فضل بن حسین طبرسی متوفای ۵۳۷، من ۳۰ سال قبل درس مهذب و قواعد درس میدادم هر شب به مجمع البیان برای تفسیر ادبی مراجعه میکردم.

تفسیر روح الجنان ابو الفتوح رازی متوفای ۵۵۶

تفسیر المیزان مرحوم علامه طباطبایی متوفای ۱۳۶۳ شمسی، این افراد روش خود را داشتند اما گرایش آنها کلامی است.

تفاسیر زیدیه:

تفسیر غریب القرآن زید بن علی، سال ۸۰ تا ۱۲۲ بوده است

تفسیر الصفوه زید بن علی

تفسیر اسماعیل بن علی بستی زیدی متوفای ۴۲۰

عطیه نجرانی زیدی متوفای ۶۶۵

التیسیر فی التفسیر حسین زیدی سنعانی

فتح القدیر شوکانی قرن ۹

الثمرات الیانعه شمس الدین بن احمد قرن ۹

تفاسیر معتزله:

تنزیه القرآن عن المطاعن عبد الجبار همدانی اسد آبادی متوفای ۴۱۵

غرر الفوائد و درر القلائد ابوالقاسم علی بن طاهر متوفای ۴۳۶

کشاف زمخشری متوفای ۵۳۸ که از نظر فقهی حنفی بوده است تفسیر ظاهراً بلاغی است ولی اندیشه های کلامی هم بیان کرده است

حاشیه کشاف محمد علیان مزروقی شافعی

متشابه القرآن جاهز متوفای ۲۵۵

تفسیر ابو علی جبائی

تفاسیر اشاعره:

الابانه ابوالحسن اشعری متوفای ۳۳۰ و کتاب اعتقادی است، اما در این کتاب دیدگاه خود را از آیات قرآن استفاده کرده است.

تفسیر کبیر فخر رازی ( مفاتیح الغیب)

تفسیر شرح اسماء الحسنی فخر رازی

و تأویلات القرآن ابومنصور ماتریدی ، ماتریدی یعنی عقل گرایی آن‌ها بر ظاهر گرایی آنها غلبه دارد.