درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: روش‌های تفسیری قرآن کریم / گرایش های تفسیری / تفسیر سوره توحید

کلام ما در سوره مبارکه توحید بود و برخی از صفاتی که درباره خداوند متعال است، اهمیت سوره توحید هم بیان شد، عزیزان توجه داشته باشند بنده چند آدرس اشاره می‌کنم که می‌توانند مراجعه کنند.

مرحوم علامه مجلسی در بحار الأنوار روایات متعددی آورده اند، مثلاً در جلد چهار صفحه ۶۲ بحث ابواب الصفات و باب اول نفی الترکیب و اختلاف المعانی و الصفات و انه لیس محلا للحوادث و التغییرات و تاویل الآیات فیها و الفرق بین صفات الذات و الافعال.[1]

در ابواب دیگر هم همینطور مثل باب نفی الجسم و الصورة و التشبیه و الحلول و الاتحاد و انه لایدرک بالحواس و الاوهام و العقول و الاوهام در جلد ۳ باب ۱۳ صفحه ۲۸۷ که ۴۷ روایت در آن وجود دارد و سپس در باب ۱۴ باب نفی الزمان و المکان و الحرکة عنه تعالی و تأویل الآیات و الاخبار فی ذلک روایات را ذکر می‌کنند. هدف من آشنایی با منابع و مصادر است.

روایت اول باب ۱۳

«۱»-ما، الأمالی للشیخ الطوسی مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ الْقُمِّیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا الصَّادِقَ علیه السلام فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِی أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ قَالَ تَوْحِیدُکَ لِرَبِّکَ قَالَ فَمَا أَعْظَمُ الذُّنُوبِ قَالَ تَشْبِیهُکَ لِخَالِقِکَ.[2]

بزرگترین گناهان تشبیه به خالق است.

روایت دوم باب ۱۳

«۲»-نص، کفایة الأثر عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ الْعَبْدِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ الرَّقِّیِّ عَنْ یُونُسَ بْنِ ظَبْیَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَی الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام فَقُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی دَخَلْتُ عَلَی مَالِکٍ وَ أَصْحَابِهِ فَسَمِعْتُ بَعْضَهُمْ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کَالْوُجُوهِ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ لَهُ یَدَانِ وَ احْتَجُّوا لِذَلِکَ بِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ هُوَ کَالشَّابِّ مِنْ أَبْنَاءِ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَمَا عِنْدَکَ فِی هَذَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ کَانَ مُتَّکِئاً فَاسْتَوَی جَالِساً وَ قَالَ اللَّهُمَّ عَفْوَکَ عَفْوَکَ ثُمَّ قَالَ یَا یُونُسُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ وَجْهاً کَالْوُجُوهِ فَقَدْ أَشْرَکَ وَ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ جَوَارِحَ کَجَوَارِحِ الْمَخْلُوقِینَ فَهُوَ کَافِرٌ بِاللَّهِ فَلَا تَقْبَلُوا شَهَادَتَهُ وَ لَا تَأْکُلُوا ذَبِیحَتَهُ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِینَ فَوَجْهُ اللَّهِ أَنْبِیَاؤُهُ وَ أَوْلِیَاؤُهُ وَ قَوْلُهُ خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ الْیَدُ الْقُدْرَةُ کَقَوْلِهِ وَ أَیَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فِی شَیْ ءٍ أَوْ عَلَی شَیْ ءٍ أَوْ یَحُولُ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَی شَیْ ءٍ أَوْ یَخْلُو مِنْهُ شَیْ ءٌ أَوْ یَشْتَغِلُ بِهِ شَیْ ءٌ فَقَدْ وَصَفَهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِینَ وَ اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ لَا یُقَاسُ بِالْقِیَاسِ وَ لَا یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ لَا یَخْلُو مِنْهُ مَکَانٌ وَ لَا یَشْتَغِلُ بِهِ مَکَانٌ قَرِیبٌ فِی بُعْدِهِ بَعِیدٌ فِی قُرْبِهِ ذَلِکَ اللَّهُ رَبُّنَا لَا إِلَهَ غَیْرُهُ فَمَنْ أَرَادَ اللَّهَ وَ أَحَبَّهُ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَهُوَ مِنَ الْمُوَحِّدِینَ وَ مَنْ أَحَبَّهُ بِغَیْرِ هَذِهِ الصِّفَةِ فَاللَّهُ مِنْهُ بَرِی ءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَءَاءُ.[3]

نکات روایت

مالک: یکی از ائمه فقهی اهل تسنن.

فاستوی جالسا: کنایه از بیان بحث مهمی است.

وجه الله: أین وجه الله الذی الیه یتوجه الأولیاء، مصداق اتم و اکمل وجه الله اهل بیت علیهم السلام هستند، و چون بندگان بوسیله این افراد به خدا متوجه می‌شوند.

یدین قدرت خداوند متعال: قدرت مندی است کما اینکه در عرف چنین چیزی متبادر می‌شود.

خداوند مشغول نمی‌شود: یا من لایشغله سمع عن سمع

تعبیری که خداوند در همه مکان ها هست ولی مکان او را مشغول نکرده یعنی به همه چیز احاطه علمی دارد.

موحد بودن یعنی نفی صفات مشبهه، و روایت دوم هم تشبیه و غیر ذلک را از خداوند متعال نفی میکند.

روایت سوم باب ۱۳

«۳»-لی، الأمالی للصدوق مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَاصِمٍ عَنِ الْکُلَیْنِیِّ عَنْ عَلَّانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ الرُّخَّجِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَسْأَلُهُ عَمَّا قَالَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ فِی الْجِسْمِ وَ هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ فِی الصُّورَةِ فَکَتَبَ علیه السلام دَعْ عَنْکَ حَیْرَةَ الْحَیْرَانِ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ لَیْسَ الْقَوْلُ مَا قَالَ الْهِشَامَانِ.[4]

بیان روایت: [5] یکی از آنها بحث صورت و دیگری جسم را بیان کرده، چطور میشود که دو هشام نفی شدند و مرحوم سید مرتضی در الشافی فی الامامه ساحت این دو بزرگوار را بریء کرده است از چنین خطای بزرگی، این دو هشامی که مورد تأیید هستند، و شاید مخالفین به دروغ این نسبت را به هشام ها داده اند و مثل چنین تهمت هایی به زراره و دیگر محدثین بزرگ شیعه داده اند و حضرت هم ادعای صدور چنین کلامی را از دو هشام نفی می‌کنند و این در واقع به برداشت مخاطب برگشته است. و یا شاید مردم برداشت صحیحی از کلام این دو بزرگوار نوشته نداشته‌اند. شاید مراد آنها از جسم وجود باشد، و یا شاید مراد هشام از صورت استعلا باشد، شاید جسم حقیقت ذاتیه خدا باشد، اگرچه که این دو هشام در اطلاق این دو لفظ برای خداوند متعال اشتباه کردند. اگر این روایت درست باشد، این دو هشام خطایی کرده اند و حضرت توجه می‌دهند.

أقول: فظهر أن نسبة هذین القولین إلیهما إما لتخطئة رواة الشیعة و علمائهم لبیان سفاهة آرائهم أو أنهم لما ألزموهم فی الاحتجاج أشیاء إسکاتا لهم نسبوها إلیهم و الأئمة علیهم السلام لم ینفوها عنهم إما للتبری عنهم إبقاء علیهم أو لمصالح أخر.[6]

روایت چهارم باب ۱۳

«۴»-عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لِهِشَامٍ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی لَا یُشْبِهُ شَیْئاً وَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ وَ کُلُّ مَا وَقَعَ فِی الْوَهْمِ فَهُوَ بِخِلَافِهِ.[7]

کلما میزتموه بادق المعانی فهو مردود موهوم.

روایت پنجم

«۵»-وَ رُوِیَ عَنْهُ أَیْضاً أَنَّهُ قَالَ: سُبْحَانَ مَنْ لَا یَعْلَمُ أَحَدٌ کَیْفَ هُوَ إِلَّا هُوَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ لَا یُحَدُّ وَ لَا یُحَسُّ وَ لَا یُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَ لَا یُحِیطُ بِهِ شَیْ ءٌ وَ لَا هُوَ جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا بِذِی تَخْطِیطٍ وَ لَا تَحْدِیدٍ.[8]

نکره در سیاق نفر افاده عموم دارد، خداوند حد نمی‌خورد، به حواس در نمی‌آید، کلام خداوند با موسی بوسیله خلق صوت است. خداوند خط بردار نیست که محدود شود.

روایت ششم

«۶»-شی، تفسیر العیاشی عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِیِّ قَالَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ علیهما السلام یَا جَابِرُ مَا أَعْظَمَ فِرْیَةَ أَهْلِ الشَّامِ عَلَی اللَّهِ یَزْعُمُونَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَیْثُ صَعِدَ إِلَی السَّمَاءِ وَضَعَ قَدَمَهُ عَلَی صَخْرَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ لَقَدْ وَضَعَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ قَدَمَهُ عَلَی حَجَرٍ فَأَمَرَنَا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ نَتَّخِذَهَا مُصَلًّی یَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا نَظِیرَ لَهُ وَ لَا شَبِیهَ تَعَالَی عَنْ صِفَةِ الْوَاصِفِینَ وَ جَلَّ عَنْ أَوْهَامِ الْمُتَوَهِّمِینَ وَ احْتَجَبَ عَنْ عَیْنِ النَّاظِرِینَ وَ لَا یَزُولُ مَعَ الزَّائِلِینَ وَ لَا یَأْفِلُ مَعَ الْآفِلِینَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.[9]

چقدر افتراء اهل شام به خداوند بزرگ است، زعم بمعنای اعتقاد باطل است، که اهل شام برای خداوند جسمیت قائل می‌شوند. و حضرت این عقیده‌ را نفی می‌کنند. هر چه متوهمین توهم کنند او از آن بالاتر است، قابل دیدن به دیده بصر نیست، زائل شدنی نیست، و افول هم نمی‌کند.

روایت هفتم از باب ۱۳

«۷»-شی، تفسیر العیاشی عَنْ هِشَامٍ الْمَشْرِقِیِّ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْخُرَاسَانِیِّ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ أَحَدٌ صَمَدٌ نُورٌ ثُمَّ قَالَ بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ فَقُلْتُ لَهُ أَ فَلَهُ یَدَانِ هَکَذَا وَ أَشَرْتُ بِیَدِی إِلَی یَدِهِ فَقَالَ لَوْ کَانَ هَکَذَا کَانَ مَخْلُوقاً.[10]

راوی از امام نقل می‌کند و اشاره نمی‌کند.

روایت هشتم

«۸»-ج، الإحتجاج فِی سُؤَالِ الزِّنْدِیقِ بِرِوَایَةِ هِشَامٍ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا یُحَسُّ وَ لَا یُجَسُّ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ لَا تُدْرِکُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الدُّهُورُ وَ لَا تُغَیِّرُهُ الْأَزْمَانُ الْخَبَرَ.[11]

روایت نهم

«۹»-ج، الإحتجاج قَالَ الرِّضَا علیه السلام إِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَا آمَنَ بِی مَنْ فَسَّرَ بِرَأْیِهِ کَلَامِی وَ مَا عَرَفَنِی مَنْ شَبَّهَنِی بِخَلْقِی وَ لَا عَلَی دِینِی مَنِ اسْتَعْمَلَ الْقِیَاسَ فِی دِینِی.[12]

یکی از روش های تفسیری تفسیر به رأی بود که بیان کردیم باطل است و حضرت هم به آن اشاره می‌کنند و این قیاس مراد از قیاس در باب عقائد و اعتقادات است.

روایت دهم

«۱۰»-ید، التوحید لی، الأمالی للصدوق ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّقْرِ بْنِ دُلَفَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام عَنِ التَّوْحِیدِ وَ قُلْتُ لَهُ إِنِّی أَقُولُ بِقَوْلِ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فَغَضِبَ علیه السلام ثُمَّ قَالَ مَا لَکُمْ وَ لِقَوْلِ هِشَامٍ إِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ جِسْمٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَءَاءُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ یَا ابْنَ دُلَفَ إِنَّ الْجِسْمَ مُحْدَثٌ وَ اللَّهُ مُحْدِثُهُ وَ مُجَسِّمُهُ.[13]