درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: روش‌های تفسیری قرآن کریم / گرایش های تفسیری / تفسیر سوره توحید

به مناسبت سوره مبارکه توحید کلماتی از جلد ۳ بحار الأنوار باب ۱۳ نفی الجسم و الصورة و التشبیه و الحلول و الاتحاد و انه لایدرک بالحواس و الاوهام و العقول و الافهام نقل می‌کردیم و در این زمینه روایات بسیار زیاد وجود دارد به روایت ۲۴ رسیدیم.

«۲۴»-ضه، روضة الواعظین رُوِیَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَیْنَ الْمَعْبُودُ (و تصور سائل مکانیت خدا بوده است) فَقَالَ علیه السلام لَا یُقَالُ لَهُ أَیْنَ لِأَنَّهُ أَیَّنَ الْأَیْنِیَّةَ وَ لَا یُقَالُ لَهُ کَیْفَ لِأَنَّهُ کَیَّفَ الْکَیْفِیَّةَ (مایع و جامد و کوچک و بزرگ را خدا مشخص کرده است) وَ لَا یُقَالُ لَهُ مَا هُوَ لِأَنَّهُ خَلَقَ الْمَاهِیَّةَ سُبْحَانَهُ مِنْ عَظِیمٍ تَاهَتِ (سرگردان می‌شوند) الْفِطَنُ فِی تَیَّارِ (لابلای) أَمْوَاجِ عَظَمَتِهِ وَ حَصِرَتِ الْأَلْبَابُ عِنْدَ ذِکْرِ أَزَلِیَّتِهِ (هر قبلی قبلش بوده و ذهن انسان توانایی درک آن را ندارد) وَ تَحَیَّرَتِ الْعُقُولُ فِی أَفْلَاکِ مَلَکُوتِهِ[1] (هر چه انسان تصور کند خدا فوق اوست).

«۲۵»-وَ رُوِیَ عَنْهُ أَیْضاً علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: اتَّقُوا أَنْ تُمَثِّلُوا بِالرَّبِّ الَّذِی لَا مِثْلَ لَهُ أَوْ تُشَبِّهُوهُ مِنْ خَلْقِهِ أَوْ تُلْقُوا عَلَیْهِ الْأَوْهَامَ (خدا به وهم‌ها در نمی‌آید) أَوْ تُعْمِلُوا فِیهِ الْفِکَرَ وَ تَضْرِبُوا لَهُ الْأَمْثَالَ أَوْ تَنْعَتُوهُ بِنُعُوتِ الْمَخْلُوقِینَ فَإِنَّ لِمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ نَاراً.[2]

«۲۶»-ید، التوحید الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنِ النَّخَعِیِّ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِیرٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یُحَسُّ وَ لَا یُجَسُّ (جسم ندارد) وَ لَا یُمَسُّ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ وَ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ الْوَهْمُ وَ لَا تَصِفُهُ الْأَلْسُنُ فَکُلُّ شَیْ ءٍ حَسَّتْهُ الْحَوَاسُّ أَوْ جَسَّتْهُ الْجَوَاسُّ (حواس از آن خبر دهند و خدایی هست که غیر قابل وصف است) أَوْ لَمَسَتْهُ الْأَیْدِی فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ اللَّهُ هُوَ الْعَلِیُّ حَیْثُ مَا یُبْتَغَی یُوجَدُ (خداوند جایی ندارد) وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَانَ قَبْلَ أَنْ یَکُونَ کَانَ لَمْ یُوجَدْ لِوَصْفِهِ کَانَ (یعنی زمان برای او معنا ندارد) بَلْ کَانَ أَزَلًا کَانَ کَائِناً لَمْ یُکَوِّنْهُ مُکَوِّنٌ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَلْ کَوَّنَ الْأَشْیَاءَ قَبْلَ کَوْنِهَا (یعنی عالم حادث است) فَکَانَتْ کَمَا کَوَّنَهَا عَلِمَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ کَانَ إِذْ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ وَ لَمْ یَنْطِقْ فِیهِ نَاطِقٌ فَکَانَ إِذْ لَا کَانَ.[3]

بیان علامه: نفی کان در اذ لا کان یعنی خود خداوند متعال حادث نیست؛ یا عدم بودن زمانی است چون زمان مختص متغیرات است اما خدا تغییر پذیر نیست و از این روایت حدوث عالم فهمیده می‌شود

بیان استاد: خدا بوده زمانی که غیر خدایی نبوده ولی علامه کان را به خود خدا نسبت می‌دهند.

«۲۷»-ید، التوحید الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِلَهِی تَاهَتْ أَوْهَامُ الْمُتَوَهِّمِینَ وَ قَصُرَ طُرَفُ الطَّارِفِینَ (تشخیص دهندگان نظر به خداوند متعال قاصر است) وَ تَلَاشَتْ (منعقد نمی‌شود) أَوْصَافُ الْوَاصِفِینَ وَ اضْمَحَلَّتْ أَقَاوِیلُ الْمُبْطِلِینَ عَنِ الدَّرْکِ لِعَجِیبِ شَأْنِکَ أَوِ الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ إِلَی عُلُوِّکَ (به عظمت تو نمی‌توانند برسند) فَأَنْتَ الَّذِی لَا تَتَنَاهَی وَ لَمْ یَقَعْ عَلَیْکَ عُیُونٌ بِإِشَارَةٍ وَ لَا عِبَارَةٍ (عین‌ها به اشاره و عبارت تو را توصیف نمی‌کنند) هَیْهَاتَ ثُمَّ هَیْهَاتَ یَا أَوَّلِیُّ یَا وَحْدَانِیُّ یَا فَرْدَانِیُّ شَمَخْتَ فِی الْعُلُوِّ بِعِزِّ الْکِبْرِ وَ ارْتَفَعْتَ مِنْ وَرَاءِ کُلِّ غَوْرَةٍ وَ نِهَایَةٍ بِجَبَرُوتِ الْفَخْرِ.[4]

بیان علامه

بلوغ الی: یعنی وقوع عین بر خداوند متعال، باء ظرفیت است یعنی اینکه در این محدوده که به علو تو وارد شوند و احتمال دارد به علو تو نخواهند رسید و معرفت صفات تو حدی ندارد که تو در آن حد متوقف شوی و مراد از عیون جواسیس است و یا عَیون بمعنای دیده‌های تیز بین باشد و اسناد عبارت به عین بمعنای چشم اسناد مجازی است به این معنا که عبارت متعلق به لا تتناهی باشد و جمله دارای لف و نشر مشوش باشد.

«۲۸»-ید، التوحید ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام یَقُولُ مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ وَصَفَهُ بِالْمَکَانِ فَهُوَ کَافِرٌ وَ مَنْ نَسَبَ إِلَیْهِ مَا نَهَی عَنْهُ (جسمانیت و غیر ذلک) فَهُوَ کَاذِبٌ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ ﴿إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ﴾[5] [6]

«۲۹»-ید، التوحید الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ أَنْکَرَ قُدْرَتَهُ فَهُوَ کَافِرٌ.[7] (چون قدرت صفت ذات است و انکار قدرت منجر به انکار خداوند متعال می‌شود)

ابن ابی عمیر لا یرو و لایرسل الا عن ثقه.

«۳۰»-ید، التوحید الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِکٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یُشْبِهُ شَیْئاً وَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ وَ کُلُّ مَا وَقَعَ فِی الْوَهْمِ فَهُوَ بِخِلَافِهِ.[8]

مرحوم صدوق با ۷ واسطه به امام صادق علیه السلام می‌رسد و با ۴ واسطه به امام عسکری می‌رسد و چقدر نزدیک به معصومین علیهم السلام بودند.

این روایات فریاد میزند هیچ چیز هیچ شباهتی به خدا ندارد.