درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: روش‌های تفسیری قرآن کریم / تبیین روش‌های تفسیری /گرایش‌های تفسیری - تفسیر سوره توحید

به مناسبت سوره توحید، در حال بررسی روایات باب کتاب التوحید بحار الأنوار را می‌خواندیم و باب ۱۳ که باب نفی الجسم و الصورة و التشبیه و الحلول و الاتحاد و انه لایدرک بالحواس و الاوهام و العقول و الافهام است.[1]

و از نظر سندی نیاز به بررسی نداریم چون تواتر معنوی و اجمالی حاصل می‌شود.

«۲۷»-ید، التوحید الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِیِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام أَنَّهُ قَالَ: إِلَهِی تَاهَتْ أَوْهَامُ الْمُتَوَهِّمِینَ وَ قَصُرَ طُرَفُ الطَّارِفِینَ وَ تَلَاشَتْ أَوْصَافُ الْوَاصِفِینَ وَ اضْمَحَلَّتْ أَقَاوِیلُ الْمُبْطِلِینَ عَنِ الدَّرْکِ لِعَجِیبِ شَأْنِکَ أَوِ الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ إِلَی عُلُوِّکَ فَأَنْتَ الَّذِی لَا تَتَنَاهَی وَ لَمْ یَقَعْ عَلَیْکَ عُیُونٌ بِإِشَارَةٍ وَ لَا عِبَارَةٍ هَیْهَاتَ ثُمَّ هَیْهَاتَ یَا أَوَّلِیُّ یَا وَحْدَانِیُّ یَا فَرْدَانِیُّ شَمَخْتَ فِی الْعُلُوِّ بِعِزِّ الْکِبْرِ وَ ارْتَفَعْتَ مِنْ وَرَاءِ کُلِّ غَوْرَةٍ وَ نِهَایَةٍ بِجَبَرُوتِ الْفَخْرِ.[2]

تاهت: سردرگم

طرف: گوشه چشم تیز بین

الوقوع بالبلوغ الی علوک (به بیان علامه مجلسی): وقوع متعلق علیک داشته است، یعنی رسیدن به علو تو ممکن نیست و شاید بلوغ متعلق وقوع باشد و باء آن ظرفیه است و در بلوغ به علو تو اضمحلال دارد. و شاید هر دو بلوغ و وقوع عامل الی علوک است و وقوع و بلوغ هر دو به علو خداوند ناممکن است.

لاتتناهی؛ مراد بی نهایتی صفات خداوند متعال است.

عیون جواسیس و یا عَیون بمعنای دیده‌های تیز بین.

اسناد عیون به عبارت مجازی است چون عبارت مربوط به عالم الفاظ است. اما اگر مراد از عیون جواسیس باشد، اسناد به عبارت حقیقی است.

حال عبارت ممکن است متعلق به جمله قبل باشد؛ یعنی لاتتناهی بعبارة و اسناد حقیقی است و لف و نشر مشوش در جمله رخ داده.

شمخ: عالی و بلندمرتبه

غور: عمق و نهایت هر شیء را گویند.

و باء بجبروت سببیه است.

«۲۸»-ید، التوحید ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِیِّ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا علیهما السلام یَقُولُ مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ وَصَفَهُ بِالْمَکَانِ فَهُوَ کَافِرٌ وَ مَنْ نَسَبَ إِلَیْهِ مَا نَهَی عَنْهُ فَهُوَ کَاذِبٌ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ[3]

تشبیه خدا به خلق خدا یعنی شریک قرار دادن برای خداوند متعال و خلق خدا را شریک خدا قرار داده است و شخص مشبه مشرک است.

توصیف به مکان: خداوند را گویا شخص انکار کرده است.

مصداق نسبت‌های دروغین: نسبت حلول و جسمیت

«۲۹»-ید، التوحید الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ غَیْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِکٌ وَ مَنْ أَنْکَرَ قُدْرَتَهُ فَهُوَ کَافِرٌ.

«۳۰»-ید، التوحید الْفَامِیُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیِّ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِکٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَا یُشْبِهُ شَیْئاً وَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ وَ کُلُّ مَا وَقَعَ فِی الْوَهْمِ فَهُوَ بِخِلَافِهِ.[4]

جمله لایشبهه شیء چه بسا تأکیدی باشد.

ما هر چه تصور کنیم که خدا اوست، خدا غیر از آن است.

مرحوم صدوق می‌فرمایند:

قال الصدوق رحمه الله الدلیل علی أن الله سبحانه لا یشبه شیئا من خلقه من جهة من الجهات أنه لا جهة لشی ء من أفعاله إلا محدثة و لا جهة محدثة إلا و هی تدلّ علی حدوث من هی له فلو کان الله جل ثناؤه یشبه شیئا منها لدلت علی حدوثه من حیث دلت علی حدوث من هی له إذ المتماثلان فی العقول یقتضیان حکما واحدا من حیث تماثلا منها و قد قام الدلیل علی أن الله عز و جل قدیم و محال أن یکون قدیما من جهة حادثا من أخری و من الدلیل علی أن الله تبارک و تعالی قدیم أنه لو کان حادثا لوجب

أن یکون له محدث لأن الفعل لا یکون إلا بفاعل و لکان القول فی محدثه کالقول فیه و فی هذا وجود حادث قبل حادث لا إلی أول و هو محال فیصح أنه لا بد من صانع قدیم و إذا کان ذلک کذلک فالذی یوجب قدم ذلک الصانع و یدل علیه یوجب قدم صانعنا و یدل علیه.

دلیل مرحوم صدوق: هیچ جهتی از افعال خداوند متصور نیست مگر اینکه محدث باشد، و آنچه حادث است، دلالت بر حادثی دارد و اگر خداوند متعال شباهت به چیزی داشت قطعاً شباهت به این جهات دلالت بر حدوث می‌کرد و حادث می‌شد، چون اگر در عقول دو چیز متماثل باشند این دو باید حکم واحد مماثلی از جهت مماثلت داشته باشند حال آنچه ما دلیل داریم بر اینکه خداوند متعال قدیم است و محال است از جهتی قدیم باشد (از جهت دلیل) و از جهتی حادث باشد (از جهت مماثلت).

و از جمله ادله قدیم بودن خداوند این است که اگر حادث بود نیازمند محدثی بود و خداوند غنی از هر چیز است و قول به حدوث لازمه‌اش تسلسل است و باید به محدثی قدیم ختم شود.

«۳۱»-ید، التوحید ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْحَکَمِ بْنِ ظُهَیْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُوَیْنٍ الْعَبْدِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یُحَسُّ وَ لَا یُجَسُّ وَ لَا یُمَسُّ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ وَ لَا یَقَعُ عَلَیْهِ الْوَهْمُ وَ لَا تَصِفُهُ الْأَلْسُنُ وَ کُلُّ شَیْ ءٍ حَسَّتْهُ الْحَوَاسُّ أَوْ لَمَسَتْهُ الْأَیْدِی فَهُوَ مَخْلُوقٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَانَ إِذْ لَمْ یَکُنْ شَیْ ءٌ غَیْرُهُ وَ کَوَّنَ الْأَشْیَاءَ فَکَانَتْ کَمَا کَوَّنَهَا وَ عَلِمَ مَا کَانَ وَ مَا هُوَ کَائن.[5]

یجس: به پژوهش و جستجو در نمی‌آید.

جواس؛ عبارة اخری از لایحس هم می‌باشد.