درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: روش‌های تفسیری قرآن کریم / تبیین روش‌های تفسیری /گرایش‌های تفسیری / تفسیر سوره توحید

کلام ما در روایات باب 13 جلد ۳ بحار الأنوار بود و عرض کردیم که به جهت کثرت روایات و وحدت مضامین آنها نیاز به بررسی سندی نداریم.

«۳۲»-ید، التوحید الْهَمَذَانِیُّ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیهما السلام وَ هُوَ یُکَلِّمُ رَاهِباً مِنَ النَّصَارَی فَقَالَ لَهُ فِی بَعْضِ مَا نَاظَرَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یُحَدَّ بِیَدٍ أَوْ رِجْلٍ أَوْ حَرَکَةٍ أَوْ سُکُونٍ أَوْ یُوصَفَ بِطُولٍ أَوْ قِصَرٍ أَوْ تَبْلُغَهُ الْأَوْهَامُ أَوْ تُحِیطَ بِصِفَتِهِ الْعُقُولُ أَنْزَلَ مَوَاعِظَهُ وَ وَعْدَهُ وَ وَعِیدَهُ أَمَرَ بِلَا شَفَةٍ وَ لَا لِسَانٍ وَ لَکِنْ کَمَا شَاءَ أَنْ یَقُولَ کُنْ فَکَانَ خَیْراً کَمَا أَرَادَ فِی اللَّوْحِ.[1]

نکات روایت

خدا را نمی‌توان به طول و کوتاهی و حرکت و سکون محدود کرد، وهم‌ها نیز به خداوند نمی‌رسد و عقل‌ها به توصیف خدا نمی‌رسد هر چه عقل توهم کند خدا برتر از آن است. در چیستی ذات خدا عقول کوتاه است.

محتوای بیان ما قابل حد نبودن خداست و تمام روایات دال بر مدعای ماست. خدای عالم و قادر حی قیوم ازلی و ابدی بی نهایت است ولی کیفیت ذات را نمی‌فهمیم. اراده خداوند برای تحقق کافی است و این بهترین شکل در ناحیه مخلوق است.

«۳۳»-ید، التوحید حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ قَالَ: وَصَفْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ علیه السلام قَوْلَ هِشَامٍ الْجَوَالِیقِیِّ وَ مَا یَقُولُ فِی الشَّابِّ الْمُوفِقِ وَ وَصَفْتُ لَهُ قَوْلَ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُشْبِهُهُ شَیْءٌ[2]

بیان: المُوفِقُ هو الذی أعضاؤه موافقة لحسن الخلقة أو المستوی من قولهم أوفقت الإبل إذا اصطفت و استوت و قیل إنه تصحیف الریق أی ذا البهجة و البهاء و قیل هو تصحیف الموقّف بتقدیم القاف بمعنی المزیّن فإن الوقف سوار من عاج و وقّفت یدی‌ها بالحناء نقّطتها و یحتمل أن یکون تصحیف المُونِق.

موفق: قد و قامت موافق با حالت خلقت.

سوار: دستبند

مونق: زیبا

«۳۴»-ید، التوحید ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْجِسْمِ وَ الصُّورَةِ فَکَتَبَ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ.[3]

سند دیگر حدیث و نقل دیگر آن

التوحید العطار عن أبیه عن سهل عن بعض أصحابه مثله- ید، التوحید العطار عن أبیه عن سهل عن حمزة بن محمد إلی قوله شی ء- أقول رواه الکراجکی عن الحسین بن عبید الله الواسطی عن التلعکبری عن الکلینی عن محمد بن الحسن عن سهل.

«۳۵»-ید، التوحید أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَمِعْتُ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ یَرْوِی عَنْکُمْ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ جِسْمٌ صَمَدِیٌّ نُورِیٌّ مَعْرِفَتُهُ ضَرُورَةٌ یَمُنُّ بِهَا عَلَی مَنْ یَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ فَقَالَ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ لَا یَعْلَمُ کَیْفَ هُوَ إِلَّا هُوَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ لَا یُحَدُّ وَ لَا یُحَسُّ وَ لَا یُجَسُّ وَ لَا یُمَسُّ وَ لَا یُدْرِکُهُ الْحَوَاسُّ وَ لَا یُحِیطُ بِهِ شَیْ ءٌ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا تَخْطِیطٌ وَ لَا تَحْدِیدٌ.[4]

علی بن ابی حمزه: واقفی بوده و توثیق نشده.

ضرورة؛ ضرورت عقلی.

لایجس: حواس خمس بر او مستولی نمی‌شود.

تخطیط: با خط دایره او معلوم شود.

بیان: معرفته ضرورة أی تقذف فی القلب من غیر اکتساب أو تحصل بالرویة تعالی الله عن ذلک و قد یؤول کلامه بأن مراده بالجسم الحقیقة العینیة القائمة بذاتها لا بغیرها و بالصمدی ما لا یکون خالیا فی ذاته عن شی ء فیستعد أن یدخل هو فیه أو مشتملا علی شی ء یصح علیه خروجه عنه و بالنوری ما یکون صافیا عن ظلم المواد و قابلیاتها بل عن الماهیة المغایرة للوجود و قابلیاتها له.

رویة: درنگ و اندیشه

خداوند در چیزی حلول نمی‌کند و از شیء خارج نمی‌شود.

بیان علامه توجیه کلام هشام است.

خداوند از ماهیت صافی است و چیستی خداوند را درک نمی‌کنیم.

سؤال: چرا حضرت کلام هشام را نفی کردند؟

پاسخ: نفی حضرت ناظر به برداشت سائل بوده نه کلام هشام بن حکم.

«۳۶»-ید، التوحید الدَّقَّاقُ عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِیِّ عَنِ الْبَرْمَکِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ سَمِعْتُ یُونُسَ بْنَ ظَبْیَانَ یَقُولُ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ هِشَامَ بْنَ الْحَکَمِ یَقُولُ قَوْلًا عَظِیماً إِلَّا أَنِّی أَخْتَصِرُ لَکَ مِنْهُ أَحْرُفاً یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ جِسْمٌ لِأَنَّ الْأَشْیَاءَ شَیْئَانِ جِسْمٌ وَ فِعْلُ الْجِسْمِ فَلَا یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ الصَّانِعُ بِمَعْنَی الْفِعْلِ وَ یَجُوزُ أَنْ یَکُونَ بِمَعْنَی الْفَاعِلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام وَیْلَهُ أَ مَا عَلِمَ أَنَّ الْجِسْمَ مَحْدُودٌ مُتَنَاهٍ وَ الصُّورَةَ مَحْدُودَةٌ مُتَنَاهِیَةٌ فَإِذَا احْتَمَلَ الْحَدَّ احْتَمَلَ الزِّیَادَةَ وَ النُّقْصَانَ وَ إِذَا احْتَمَلَ الزِّیَادَةَ وَ النُّقْصَانَ کَانَ مَخْلُوقاً قَالَ قُلْتُ فَمَا أَقُولُ قَالَ علیه السلام لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ هُوَ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ مُصَوِّرُ الصُّوَرِ لَمْ یَتَجَزَّأْ وَ لَمْ یَتَنَاهَ وَ لَمْ یَتَزَایَدْ وَ لَمْ یَتَنَاقَصْ لَوْ کَانَ کَمَا یَقُولُ لَمْ یَکُنْ بَیْنَ الْخَالِقِ وَ الْمَخْلُوقِ فَرْقٌ وَ لَا بَیْنَ الْمُنْشِئِ وَ الْمُنْشَإِ لَکِنْ هُوَ الْمُنْشِئُ فَرْقٌ بَیْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ أَنْشَأَهُ إِذْ کَانَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ وَ لَا یُشْبِهُ هُوَ شَیْئاً[5]

نکات

الف. قال النجاشیّ فی ص ۱۴۰ من رجاله: صالح بن أبی حمّاد أبو الخیر الرازیّ، و اسم أبی الخیر زاذویه، لقی أبا الحسن العسکریّ علیه السلام و کان أمره ملبسا، یعرف و ینکر إلخ أقول: و حکی عن ابن الغضائری تضعیفه

ب. بکر بن صالح: ضعفه النجاشیّ و ابن الغضائری و العلامة و غیرهم

ج. قال العلامة فی القسم الثانی من الخلاصة: یونس ظبیان- بالظاء المعجمة المفتوحة، و الباء المنقطة تحت‌ها نقطة، قبل الیاء و النون أخیرا- قال أبو عمرو الکشّیّ: قال الفضل بن شاذان فی بعض کتبه: الکذابون المشهورون: أبو الخطاب، و یونس بن ظبیان، و یزید الصائغ، و محمّد بن سنان، و أبو سمینة أشهرهم؛ و قال النجاشیّ: انه مولی (برده)، ضعیف جدا، لا یلتفت إلی ما رواه، کل کتبه تخلیط؛ قال ابن الغضائری: یونس بن ظبیان کوفیّ غال کذاب وضاع للحدیث، روی عن أبی عبد اللّه علیه السلام، فانا لا أعتمد علی روایته لقول هؤلاء المشایخ العظماء فیه.

دیدگاه رجالی استاد

بنده میگویم تضعیف بخاطر این بوده که از دید آنها روایات غالیانه بوده است و قابل قبول نیست.

فعل جسم: انجام جسم و فعلی که جسم را پدید می‌آورد.

علامه ایضاحی دارند که در جلسه بعد بیان می‌کنیم.