درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1402/03/04
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: روش‌های تفسیری قرآن کریم / تبیین روش‌های تفسیری /گرایش‌های تفسیری / تفسیر سوره توحید / نفی صفات خلق از خالق
بمناسبت بیان سوره مبارکه توحید روایات جلد ۳ باب ۱۲ بحار الأنوار را بررسی می‌کردیم کلام ما در روایات چهل و چهارم و در بیان علامه نسبت به فراز های روایت بودیم، فرازی که حضرت به روح المقدس و روح الامین فرمودند کونا ظلین ظلیلین؛[1]
علامه می‌فرمایند: و قوله علیه السلام: کونا ظلین یحتمل أن یکون إشارة إلی خلق أرواح الثقلین
احتمال اول: فإن الظلال تطلق علی عالم الأرواح فی الأخبار کما سیأتی
احتمال دوم: أو إلی الملائکة و أرواح البشر أو إلی نور محمد و علی صلوات الله علیهما
احتمال سوم: أو نور محمد و نور أهل بیته علیهم السلام
عالم اظله: عالم سایه ها اولین ظل، وجود مبارک پیامبر و اهل بیت علیهم السلام بودند کما اینکه در عالم انوار چنین مطلبی وجود دارد.
وَ یُؤَیِّدُهُ مَا سَیَأْتِی فِی بَابِ بَدْءِ خَلْقِ أَرْوَاحِ الْأَئِمَّةِ علیهم السلام عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَیْ ءَ غَیْرُهُ فَأَوَّلُ مَا ابْتَدَأَ مِنْ خَلْقٍ خَلَقَهُ أَنْ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ خَلَقَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ مَعَهُ مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ فَأَوْقَفَنَا أَظِلَّةً خَضْرَاءَ بَیْنَ یَدَیْهِ حَیْثُ لَا سَمَاءَ وَ لَا أَرْضَ وَ لَا مَکَانَ وَ لَا لَیْلَ وَ لَا نَهَارَ وَ لَا شَمْسَ وَ لَا قَمَرَ الْخَبَرَ.
وَ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ اسْتَوَی عَلَی الْعَرْشِ فَأَمَرَ نُورَیْنِ مِنْ نُورِهِ فَطَافَا حَوْلَ الْعَرْشِ سَبْعِینَ مَرَّةً فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَانِ نُورَانِ لِی مُطِیعَانِ فَخَلَقَ اللَّهُ مِنْ ذَلِکَ النُّورِ مُحَمَّداً وَ عَلِیّاً وَ الْأَصْفِیَاءَ مِنْ وُلْدِهِ علیه السلام.
نور عظمت خدا، وجودی است که از ناحیه عظمت خداوند متعال خلق شده است.
وَ عَنِ الثُّمَالِیِّ قَالَ: دَخَلَتْ حَبَابَةُ الْوَالِبِیَّةُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فَقَالَتْ أَخْبِرْنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَیَّ شَیْ ءٍ کُنْتُمْ فِی الْأَظِلَّةِ فَقَالَ علیه السلام کُنَّا نُوراً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ قَبْلَ خَلْقِ خَلْقِهِ الْخَبَرَ.
احتمال چهارم: یحتمل أن یکون المراد بهما مادتی السماء و الأرض.
و اینکه همین ماده هم از نور وجود حضرات معصومین علیهم السلام است.
«۴۵»-فس، تفسیر القمی أَبِی عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا أَحْمَدُ مَا الْخِلَافُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَصْحَابِ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ فِی التَّوْحِیدِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قُلْنَا نَحْنُ بِالصُّورَةِ لِلْحَدِیثِ الَّذِی رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله رَأَی رَبَّهُ فِی صُورَةِ شَابٍّ فَقَالَ هِشَامُ بْنُ الْحَکَمِ بِالنَّفْیِ بِالْجِسْمِ فَقَالَ یَا أَحْمَدُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَمَّا أُسْرِیَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ بَلَغَ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی خُرِقَ لَهُ فِی الْحُجُبِ مِثْلُ سَمِّ الْإِبْرَةِ فَرَأَی مِنْ نُورِ الْعَظَمَةِ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَرَی وَ أَرَدْتُمْ أَنْتُمُ التَّشْبِیهَ دَعْ هَذَا یَا أَحْمَدُ لَا یَنْفَتِحُ عَلَیْکَ مِنْهُ أَمْرٌ عَظِیمٌ.[2]
سند مرسله است. بزنطی از اصحاب اجماع است که لایروون و لایرسلون الا عن ثقة.
سم الابرة: حفره انتهایی سوزن.
بیان علامه
بیان: بالنفی أی نفی الصورة مع القول بالجسم و المراد بالحجب إما الحجب المعنویة و بالرؤیة الرؤیة القلبیة أو الحجب الصوریة فالمراد بنور العظمة آثار عظمته برؤیة عجائب خلقه.
به هشام بن حکم ظاهر حرف های جسمانی نسبت داده شده است.
«۴۶»-سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ قَالَ أَخْبَرَنِی الْأَشْعَثُ بْنُ حَاتِمٍ أَنَّهُ سَأَلَ الرِّضَا علیه السلام عَنْ شَیْ ءٍ مِنَ التَّوْحِیدِ فَقَالَ أَ لَا تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اقْرَأْ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ فَقَرَأْتُ فَقَالَ وَ مَا الْأَبْصَارُ قُلْتُ أَبْصَارُ الْعَیْنِ قَالَ لَا إِنَّمَا عَنَی الْأَوْهَامَ لَا تُدْرِکُ الْأَوْهَامُ کَیْفِیَّتَهُ وَ هُوَ یُدْرِکُ کُلَّ فَهْمٍ.[3]
فهم ها و تصورات هم مدرک کیفیت خداوند متعال نیستند در حالی که خداوند همه را درک می‌کند.
سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَی عَنْ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام نَحْوَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ الْأَبْصَارُ هَاهُنَا أَوْهَامُ الْعِبَادِ وَ الْأَوْهَامُ أَکْثَرُ مِنَ الْأَبْصَارِ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَوْهَامَ وَ لَا تُدْرِکُهُ الْأَوْهَامُ.
بیان علامه
بیان: کون الأوهام أکثر لأن البصر فی الشخص متحد و له واهمة و متفکرة و متخیلة و عاقلة و کثیرا ما یسلب عن الشخص البصر و تکون له تلک القوی و یحتمل أن یکون المراد بها أکثریة مدرکاتها فإنها تدرک ما لا یدرکه البصر أیضا.
بصر یکی است اما قوای واهمه و متفکره متفاوت هستند و بنده خود اوهام را متعدد دانستم.
«۴۷»- تفسیر العیاشی عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ لَا یُوصَفُ اللَّهُ بِمُحْکَمِ وَحْیِهِ عَظُمَ رَبُّنَا عَنِ الصِّفَةِ وَ کَیْفَ یُوصَفُ مَنْ لَا یُحَدُّ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ[4]
بیان علامه از بمحکم وحیه
بیان: أی دل محکم الآیات علی أنه لا یوصف کقوله تعالی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ و قوله لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ أقول قد مرّ کثیر من الأخبار المناسبة لهذا الباب فی باب إثبات الصانع و باب النهی عن التفکر و سیأتی بعضها فی باب جوامع التوحید و باب احتجاج أمیر المؤمنین علیه السلام علی النصاری و باب الرؤیة.
بیان استاد: بمحکم وحیه یعنی با محکم وحیش نیز خداوند متعال قابل توصیف نیست.
چهل و هفت روایت خوانده شد و روایات تک به تک بررسی نشد، چون به درازا می‌کشید و غرض ما نگاهی کلی از آنچه که از ناحیه اوصاف خداوند و خلق خدا بود.
خداوند خصوصیاتی دارد که مخلوق آنها را ندارد، مباینت کامل است بین خلق و خالق، خدا جسم ندارد و تعالی الله عن مشابهة مخلوقاته.
مرحوم علامه به باب اثبات صانع و باب نهی از تفکر و دیگر ابواب رجوع می‌دهند.
