درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: تفسیر معارفی قرآن کریم / تفسیر سوره توحید / توحید در صفات / روایات نفی صفت جسمانیت

تا بدینجا گفتیم بحث ما در آیات معارفی است و پس از بیان روش شناسی تفسیر به آیات سوره توحید رسیدیم و در مقام قرائت روایات در باب توحید بودیم که با بیان روایات این سوره را تفسیر کنیم.

روایات جلد 3 بحار الانوار باب 13 خوانده شد و به حدیث پانزدهم باب 14 رسیدیم.

روایت پانزدهم

15- ید، التوحید مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُعَاذِی عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِی[1] عَنْ عَلِی بْنِ فَضَّالٍ[2] عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ کلّاً ﴿إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ﴾[3] ‌ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی لَا یوصَفُ بِمَکانٍ یحُلُّ فِیهِ فَیحْجَبَ عَنْهُ فِیهِ عِبَادُهُ وَ لَکنَّهُ یعْنِی أَنَّهُمْ عَنْ ثَوَابِ رَبِّهِمْ مَحْجُوبُونَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿وَ جاءَ رَبُّک وَ الْمَلَک صَفًّا صَفًّا﴾[4] فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یوصَفُ بِالْمَجِی‌ءِ وَ الذَّهَابِ تَعَالَی عَنِ الِانْتِقَالِ إِنَّمَا یعْنِی بِذَلِک وَ جَاءَ أَمْرُ رَبِّک وَ الْمَلَک صَفّاً صَفّا قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿هَلْ ینْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یأْتِیهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکةُ﴾[5] قَالَ یقُولُ هَلْ ینْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یأْتِیهُمْ بِالْمَلَائِکةِ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَ هَکذَا نَزَلَتْ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ عَنْ قَوْلِ ﴿اللَّهِ یسْتَهْزِئُ بِهِمْ﴾‌ [6] وَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی ﴿وَ مَکرُوا وَ مَکرَ اللَّهُ﴾‌[7] وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ یخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یسْخَرُ وَ لَا یسْتَهْزِئُ وَ لَا یمْکرُ وَ لَا یخَادِعُ وَ لَکنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یجَازِیهِمْ جَزَاءَ السُّخْرِیةِ وَ جَزَاءَ الِاسْتِهْزَاءِ وَ جَزَاءَ الْمَکرِ وَ الْخَدِیعَةِ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً کبِیراً.

از حضرت رضا در مورد آیه شریفه سؤال شد که معنای مجوب بودن از خداوند متعال چیست؟

حضرت فرمودند: خداوند به مکان توصیف نمی‌شود که در حجاب قرار بگیرد. لکن به معنای محجوب بودن از ثواب خداوند متعال است.

فرد درباره آیه جاء ربک سؤال کرد که معنای مجیء خداوند چیست؟ فرمودند خداوند از انتقال تعالی است و مراد جاء امر ربک (به حذف مضاف و دلالت اقتضاء) است.

فرد از آیه ینظرون الیان یأتیهم الله سؤال کرد که مراد از نظر به خداوند و اتیان خداوند متعال چیست؟ حضرت فرمودند: مراد اتیان خداوند بوسیله ملائکه است یعنی خداوند ملائکه را فرستاد (أتی به: فرستاد) و بالملائکه نازل شده است. (اگر ظهور روایت را قبول کنیم تحریف در حرف را باید در قرآن بپذیریم).

راوی درباره سخر الله منهم سؤال کرد و یستهزء بهم یعنی چه؟ مکر خدا و خدعه خدا به چه معناست؟ حضرت فرمودند: خداوند صفات مذکور را ندارد لکن خداوند جزائی می‌دهد که آن جزاء و کیفر آن‌ها را به نحو استهزاء و خدعه و مکر می‌دهد.

بیان علامه مجلسی

ج، الإحتجاج مرسلا عنه ع بیان قال الزمخشری فی الآیة الأولی کونهم محجوبین عنه تمثیل للاستخفاف بهم و إهانتهم لأنه لا یؤذن علی الملوک إلا للمکرمین لدیهم و لا یحجب عنهم إلا المهانون عندهم و قال الرازی فی الآیة الثانیة اعلم أنه ثبت بالدلیل العقلی أن الحرکة علی الله محال لأن کل ما کان کذلک کان جسماً و الجسم مستحیل أن یکون أزلیا فلا بد فیه من التأویل و هو أن هذا من باب حذف المضاف و إقامة المضاف إلیه مقامه ثم ذلک المضاف ما هو فیه وجوه.

زمخشری درباره آیه لمحجوبون گفته است که تشبیه به جهت استخفاف است نه اینکه خداوند در حجاب باشد و این بخاطر این است که اذن به محضر پادشاه به مقربین داده می‌شود و آن عاصیان به ملک دسترسی ندارند.

فخررازی نسبت به آیه دوم گفته است که؛ (جاء ربک) با دلیل عقلی حرکت خدا را محال دانستیم و این آِیه از باب حذف مضاف است.

أحدها و جاء أمر ربک للمحاسبة و المجازات و ثانیها و جاء قهر ربک کما یقال جاءتنا بنو أمیة أی قهرهم و ثالثها و جاء جلائل آیات ربک لأن هذا یکون یوم القیامة و فی ذلک الیوم تظهر العظام و جلائل الآیات فجعل مجیئها مجیئا له تفخیما لشأن تلک الآیات و رابعها و جاء ظهوره و ذلک لأن معرفة الله تصیر ذلک الیوم ضروریة فصار ذلک کظهوره و تجلیه للخلق فقال و جاء ربک أی زالت الشبه و ارتفعت الشکوک و خامسها أن هذا تمثیل لظهور آیات الله و تبیین آثار قهره و سلطانه مثلت حاله فی ذلک بحال الملک إذا ظهر بنفسه فإنه یظهر بمجرد حضوره من آثار الهیبة و السیاسة ما لا یظهر بحضور عساکره کل‌ها و سادسها أن الرب المربی فلعل ملکا هو أعظم الملائکة هو مرب للنبی ص جدا فکان هو المراد من قوله وَ جاءَ رَبُّک و

قال الطبرسی رحمه الله فی الآیة الثالثة أی هل ینتظر هؤلاء المکذبون بآیات الله إلا أن یأتیهم أمر الله أی عذاب الله و ما توعدهم به علی معصیته فی ستر من السحاب و قیل قطع من السحاب و هذا کما یقال قتل الأمیر فلانا و ضربه و أعطاه و إن لم یتول شیئا من ذلک بنفسه بل فعل بأمره فأسند إلیه لأمره به و قیل معناه ما ینتظرون إلا أن تأتیهم جلائل آیات الله غیر أنه ذکر نفسه تفخیما للآیات کما یقال دخل الأمیر البلد و یراد بذلک جنده و إنما ذکر الغمام لیکون أهول فإن الأهوال تشبه بظلل الغمام کما قال سبحانه وَ إِذا غَشِیهُمْ مَوْجٌ کالظُّلَلِ و قال الزجاج معناه یأتیهم الله بما وعدهم من العذاب و الحساب کما قال فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیثُ لَمْ یحْتَسِبُوا أی أتاهم بخذلانه إیاهم و الأقوال متقاربة و قد یقال أتی و جاء فیما لا یجوز علیه المجی‌ء و الذهاب یقال أتانی وعید فلان و جاءنی کلام فلان و أتانی حدیثه و لا یراد به الإتیان الحقیقی ثم قال و قرأ أبو جعفر الملائکة بالجر قال و قیل معنی الآیة إلا أن یأتیهم الله بظلل من الغمام أی بجلائل آیاته و بالملائکة انتهی أقول علی قراءته ع لا یحتاج إلی شی‌ء من هذه التأویلات.[8]

فخر رازی حذف مضاف را در مرحله اول از کلام حضرت استفاده کرده و حذف مضاف را در مرحله دوم قهر ربک می‌داند (ما تأویل را مختص اهل بیت میدانیم بخلاف مفسرین اهل سنت که تأویل را جایز می‌دانند ولی روش ما روش اجتهادی روائی است). احتمال سوم آمدن آیات بزرگ پروردگار است چون جاء مراد روز قیامت است و روز قیامت است که امور مهم آشکار می‌شود (روز قیامت روز بروز واقعیات است و یکی از آن آیات مقامات حضرات معصومین علیهم السلام است). احتمال چهارم جاء ظهور آیات پروردگار است، یعنی خداوند ظاهر شده و در این روز معرفت خدا ضروری است و معرفت آشکار خداوند همانند تجلی و ظهور خداست (البته در دنیا هم این معرفت ضروری می‌شود و آن قوه قاهره بر عالم هستی است). جاء ربک یعنی شکوک درباره خدا بر طرف شد. احتمال پنجم جاء ربک مثالی برای ظهور آیات و آثار سلطنت خداست و تمثیل شده حال خدا به حالت پادشاهی که قدرت نمایی می‌کند. احتمال ششم جاء ربک یعنی فرشته‌ای است که مربی پیامبر است و کاف خطاب به پیامبر است و اعظم ملائکه است. (ما این مطلب را قائل نیستیم چون هیچ ملکی شأن مربی بودن برای پیامبر را ندارد).[9]

بیان مرحوم طبرسی درباره آیه سوم: ینظرون یعنی مکذبین آیات الله انتظار می‌کشند که عذاب خداوند بر آنها نازل شود. یأتیهم امر الله یعنی یأتی عذاب الله. ادامه بیان مرحوم طبرسی در جلسه بعد خواهد آمد.