درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: تفسیر معارفی قرآن کریم / تفسیر سوره توحید / توحید در صفات / روایات نفی صفت جسمانیت

جلد سوم بحار باب 14 روایت 15 در مقام بیانات علامه مجلسی بودیم که اصل حدیث توضیح آیاتی توسط حضرت رضا علیه السلام بود که در رابطه با به کار بردن صفات مخلوقین برای خداوند بود.

در بیان طبرسی توسط مجلسی بودیم.

قال الطبرسی رحمه الله فی الآیة الثالثة أی هل ینتظر هؤلاء المکذبون بآیات الله إلا أن یأتیهم أمر الله أی عذاب الله و ما توعدهم به علی معصیته فی ستر من السحاب و قیل قطع من السحاب و هذا کما یقال قتل الأمیر فلانا و ضربه و أعطاه و إن لم یتول شیئا من ذلک بنفسه بل فعل بأمره فأسند إلیه لأمره به و قیل معناه ما ینتظرون إلا أن تأتیهم جلائل آیات الله غیر أنه ذکر نفسه تفخیما للآیات کما یقال دخل الأمیر البلد و یراد بذلک جنده و إنما ذکر الغمام لیکون أهول فإن الأهوال تشبه بظلل الغمام کما قال سبحانه وَ إِذا غَشِیهُمْ مَوْجٌ کالظُّلَلِ و قال الزجاج معناه یأتیهم الله بما وعدهم من العذاب و الحساب کما قال فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیثُ لَمْ یحْتَسِبُوا أی أتاهم بخذلانه إیاهم و الأقوال متقاربة و قد یقال أتی و جاء فیما لا یجوز علیه المجی‌ء و الذهاب یقال أتانی وعید فلان و جاءنی کلام فلان و أتانی حدیثه و لا یراد به الإتیان الحقیقی ثم قال و قرأ أبو جعفر الملائکة بالجر قال و قیل معنی الآیة إلا أن یأتیهم الله بظلل من الغمام أی بجلائل آیاته و بالملائکة انتهی أقول علی قراءته ع لا یحتاج إلی شی‌ء من هذه التأویلات.

امر خدا مراد عذاب خداست. گاهی اموری به امیر نسبت داده می‌شود حال آنکه عمل مباشر امیر نبوده بلکه به دستور امیر بوده است. و گفته شده آیات جلیله خدا بر آنها نازل می‌شود و خداوند خود را ذکر کرده و از باب تفخیم آیات است مثل اینکه گفته شود امیر وارد شد در حالی که مراد لشکر امیر است.

چرا در ظلل من الغمام؟ چون وقتی در ابر باشد ابهت بیشتری دارد و هول انگیز تر است پس همانا ترس ها به ابرها و سایه‌ها تشبیه می‌شود مثل غشیهم موج کالظلل و مراد عذاب الهی است.

زجاج: یاتیهم الله یعنی خدا عذاب را می‌آورد. مثل فاتاهم الله و مراد خذلان و خفت است.

آتی وقتی به خدا نسبت داده شود یعنی عذاب الهی نازل می‌شود. و این اقوال بیان شده مرادشان حذف مضاف است و بیان کردند. وقتی سخن فردی نزد ما می‌آید وعده و سخن که راه نمی‌رود و مراد آن اتیان حقیقی نیست.

حضرت ملائکه را مجرور خواندند و معنای آیه این است که خداوند به وسیله ملائکه می‌آورد و علامه می‌فرمایند اگر ملاک قرائت حضرت باشد این همه تأویل نیاز نیست در نظر بگیریم.

روایت شانزدهم

16- ج، الإحتجاج عَنْ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ فِی جَوَابِ الْیهُودِی الَّذِی سَأَلَ عَنْ مُعْجِزَاتِ الرَّسُولِ ص إِنَّهُ أُسْرِی بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی مَسِیرَةَ شَهْرٍ وَ عُرِجَ بِهِ فِی مَلَکوتِ السَّمَاوَاتِ مَسِیرَةَ خَمْسِینَ أَلْفَ عَامٍ فِی أَقَلَّ مِنْ ثُلُثِ لَیلَةٍ حَتَّی انْتَهَی إِلَی سَاقِ الْعَرْشِ فَدَنَا بِالْعِلْمِ فَتَدَلَّی فَدُلِّی لَهُ مِنَ الْجَنَّةِ رَفْرَفٌ أَخْضَرُ وَ غَشِی النُّورُ بَصَرَهُ فَرَأَی عَظَمَةَ رَبِّهِ بِفُؤَادِهِ وَ لَمْ یرَهَا بِعَینِهِ فَکانَ کقَابِ قَوْسَینِ بَینَهَا وَ بَینَهُ أَوْ أَدْنَی الْخَبَرَ.

بیان الضمیر فی قوله بینها راجع إلی الجنة و رجوعه إلی العظمة بعید[1]

از احتجاج طبرسی[2] از امام کاظم از پدرانشان از امیر المومنین علیه السلام: حضرت رسول از مسجد الحرام به مسجد الاقصی برده شدند که مسیرش یک ماه طول می‌کشد و به معراج رفتند و مسیر 50000 ساله را در کمتر از ثلث شب رفتند و علم و معرفت حضرت به خدا نزدیک شد، و نزدیک‌تر شد و برای حضرت از بهشت جامهٔ سبزی آوردند و نور تمام چشم حضرت را فرا گرفت و حضرت عظمت پروردگار را با دیده قلب نگاه کردند و بین بهشت و پیامبر به اندازه قاب قوسین شد یا نزدیک‌تر و اینکه پیامبر و عظمت الهی بینشان نزدیک شد بعید است.

روایت هفدهم

17- ید، التوحید ع، علل الشرائع ابْنُ عِصَامٍ عَنِ الْکلَینِی عَنْ عَلِی بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَیمَانَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ التَّمِیمِی عَنِ الْحُسَینِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَیدِ بْنِ عَلِی قَالَ: سَأَلْتُ أَبِی سَیدَ الْعَابِدِینَ ع فَقُلْتُ لَهُ یا أَبَتِ أَخْبِرْنِی عَنْ جَدِّنَا رَسُولِ اللَّهِ ص لَمَّا عُرِجَ بِهِ إِلَی السَّمَاءِ وَ أَمَرَهُ رَبُّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَمْسِینَ صَلَاةً کیفَ لَمْ یسْأَلْهُ التَّخْفِیفَ عَنْ أُمَّتِهِ حَتَّی قَالَ لَهُ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ ع ارْجِعْ إِلَی رَبِّک فَاسْأَلِ التَّخْفِیفَ[3] فَإِنَّ أُمَّتَک لَا تُطِیقُ ذَلِک فَقَالَ یا بُنَی إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کانَ لَا یقْتَرِحُ[4] عَلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا یرَاجِعُهُ فِی شَی‌ءٍ یأْمُرُهُ بِهِ فَلَمَّا سَأَلَهُ مُوسَی ع ذَلِک فَکانَ شَفِیعاً لِأُمَّتِهِ إِلَیهِ لَمْ یجُزْ لَهُ رَدُّ شَفَاعَةِ أَخِیهِ مُوسَی فَرَجَعَ إِلَی رَبِّهِ فَسَأَلَهُ التَّخْفِیفَ إِلَی أَنْ ردّ‌ها إِلَی خَمْسِ صَلَوَاتٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ یا أَبَتِ فَلِمَ لَا یرْجِعُ إِلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَ[5] وَ یسْأَلُهُ التَّخْفِیفَ عَنْ خَمْسِ صَلَوَاتٍ وَ قَدْ سَأَلَهُ مُوسَی ع أَنْ یرْجِعَ إِلَی رَبِّهِ وَ یسْأَلَهُ التَّخْفِیفَ فَقَالَ یا بُنَی أَرَادَ ص أَنْ یحَصِّلَ لِأُمَّتِهِ التَّخْفِیفَ مَعَ أَجْرِ خَمْسِینَ صَلَاةً یقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها﴾[6] أَ لَا تَرَی أَنَّهُ ص لَمَّا هَبَطَ إِلَی الْأَرْضِ نَزَلَ عَلَیهِ جَبْرَئِیلُ ع فَقَالَ یا مُحَمَّدُ إِنَّ رَبَّک یقْرِئُک السَّلَامَ وَ یقُولُ إِنَّهَا خَمْسٌ بِخَمْسِینَ ﴿ما یبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَی وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ﴾[7] قَالَ فَقُلْتُ لَهُ یا أَبَتِ أَ لَیسَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکرُهُ لَا یوصَفُ بِمَکانٍ قَالَ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِک عُلُوّاً کبِیراً قُلْتُ فَمَا مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی ع لِرَسُولِ اللَّهِ ص ارْجِعْ إِلَی رَبِّک فَقَالَ مَعْنَاهُ مَعْنَی قَوْلِ إِبْرَاهِیمَ ع ﴿إِنِّی ذاهِبٌ إِلی رَبِّی سَیهْدِینِ﴾[8] ‌ وَ مَعْنَی قَوْلِ مُوسَی ع وَ ﴿عَجِلْتُ إِلَیک رَبِّ لِتَرْضی﴾‌[9] وَ مَعْنَی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ﴾[10] ‌ یعْنِی حُجُّوا إِلَی بَیتِ اللَّهِ یا بُنَی إِنَّ الْکعْبَةَ بَیتُ اللَّهِ تَعَالَی فَمَنْ حَجَّ بَیتَ اللَّهِ فَقَدْ قَصَدَ إِلَی اللَّهِ وَ الْمَسَاجِدُ بُیوتُ اللَّهِ فَمَنْ سَعَی إِلَیهَا فَقَدْ سَعَی إِلَی اللَّهِ وَ قَصَدَ إِلَیهِ وَ الْمُصَلِّی مَا دَامَ فِی صَلَاتِهِ فَهُوَ وَاقِفٌ بَینَ یدَی اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ أَهْلُ مَوْقِفِ عَرَفَاتٍ هُمْ وُقُوفٌ بَینَ یدَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَک وَ تَعَالَی بِقَاعاً فِی سَمَاوَاتِهِ فَمَنْ عُرِجَ بِهِ إِلَی بُقْعَةٍ مِنْهَا فَقَدْ عُرِجَ بِهِ إِلَیهِ أَ لَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ ﴿تَعْرُجُ الْمَلائِکةُ وَ الرُّوحُ إِلَیهِ﴾‌[11] وَ یقُولُ فِی قِصَّةِ عِیسَی ع ﴿بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیهِ﴾[12] ‌ وَ یقُولُ عَزَّ وَ جَلَ إِلَیهِ ﴿یصْعَدُ الْکلِمُ الطَّیبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُهُ﴾[13] .[14]

از توحید صدوق و علل الشرایع صدوق

برخی از روایات نکات خاصی دارد که باید بررسی سندی شود مثل حدیث پانزدهم.

از معراج سؤال شد و چرا تخفیف از امت را درخواست نکردند؟ چطور پیامبر تخفیف نماز را نخواستند و حضرت موسی به ایشان عرض کردند که بروید و برای امتتان تخفیف بگیرید.

حضرت سجاد به زید فرمودند: حضرت رسول چیزی را به زور از خدا درخواست نمی‌کردند و وقتی حضرت موسی شفیع امت پیامبر شدند و حضرت رسول رد شفاعت حضرت موسی نکردند. پیامبر اهل چانه زدن در معنویات نبودند و این درخواست، اجابت دعوت مؤمن بود.

ادامه روایت هفته بعد خواهد آمد و لله الحمد.