درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: تفسیر معارفی قرآن کریم / تفسیر سوره توحید / توحید در صفات / روایات نفی صفت جسمانیت

کلام ما در بحث سوره توحید بود و به مناسبت روایاتی که در نفی جسمانیت خداست و بیان آیاتی در این زمینه وارد شدیم و باب 13 جلد 3 بحار خوانده شد.

باب 14 بحار الانوار

حدیث بیست و دوم

22- ید، التوحید الْقَطَّانُ وَ الدَّقَّاقُ مَعاً عَنِ ابْنِ زَکرِیا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِیبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَیدِ اللَّهِ عَنْ عَلِی بْنِ الْحَکمِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَسْوَدَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: کانَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص صَدِیقَانِ یهُودِیانِ قَدْ آمَنَا بِمُوسَی رَسُولِ اللَّهِ وَ أَتَیا مُحَمَّداً ص وَ سَمِعَا مِنْهُ وَ قَدْ کانَا قَرَءَا التَّوْرَاةَ وَ صُحُفَ إِبْرَاهِیمَ ع وَ عَلِمَا عِلْمَ الْکتُبِ الْأُولَی فَلَمَّا قَبَضَ اللَّهُ تَبَارَک وَ تَعَالَی رَسُولَهُ ص أَقْبَلَا یسْأَلَانِ عَنْ صَاحِبِ الْأَمْرِ بَعْدَهُ وَ قَالا إِنَّهُ لَمْ یمُتْ نَبِی قَطُّ إِلَّا وَ لَهُ خَلِیفَةٌ یقُومُ بِالْأَمْرِ فِی أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ قَرِیبُ الْقَرَابَةِ إِلَیهِ مِنْ أَهْلِ بَیتِهِ عَظِیمُ الْقَدْرِ[1] جَلِیلُ الشَّأْنِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ هَلْ تَعْرِفُ صَاحِبَ الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِ هَذَا النَّبِی قَالَ الْآخَرُ لَا أَعْلَمُهُ إِلَّا بِالصِّفَةِ الَّتِی أَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ هُوَ الْأَصْلَعُ[2] الْمُصَفَّرُ فَإِنَّهُ کانَ أَقْرَبَ الْقَوْمِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فَلَمَّا دَخَلَا الْمَدِینَةَ وَ سَأَلَا عَنِ الْخَلِیفَةِ أُرْشِدَا إِلَی أَبِی بَکرٍ فَلَمَّا نَظَرَا إِلَیهِ قَالا لَیسَ هَذَا صَاحِبَنَا ثُمَّ قَالا لَهُ مَا قَرَابَتُک مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ إِنِّی رَجُلٌ مِنْ عَشِیرَتِهِ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی عَائِشَةَ قَالا هَلْ غَیرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا لَیسَتْ هَذِهِ بِقَرَابَةٍ فَأَخْبِرْنَا أَینَ رَبُّک قَالَ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ قَالا هَلْ غَیرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا دُلَّنَا عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْک فَإِنَّک أَنْتَ لَسْتَ بِالرَّجُلِ الَّذِی نَجِدُ فِی التَّوْرَاةِ أَنَّهُ وَصِی هَذَا النَّبِی وَ خَلِیفَتُهُ قَالَ فَتَغَیظَ مِنْ قَوْلِهِمَا وَ هَمَّ بِهِمَا[3] ثُمَّ أَرْشَدَهُمَا إِلَی عُمَرَ وَ ذَلِک أَنَّهُ عَرَفَ مِنْ عُمَرَ أَنَّهُمَا إِن اسْتَقْبَلَاهُ بِشَی‌ءٍ بَطَشَ بِهِمَا[4] فَلَمَّا أَتَیاهُ قَالا مَا قَرَابَتُک مِنْ هَذَا النَّبِی قَالَ أَنَا مِنْ عَشِیرَتِهِ وَ هُوَ زَوْجُ ابْنَتِی حَفْصَةَ قَالا هَلْ غَیرُ هَذَا قَالَ لَا قَالا لَیسَتْ هَذِهِ بِقَرَابَةٍ وَ لَیسَتْ هَذِهِ الصِّفَةَ الَّتِی نَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ ثُمَّ قَالا لَهُ فَأَینَ رَبُّک قَالَ فَوْقَ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ قَالا هَلْ غَیرُ هَذَا قَالَ لَا قَالَ دُلَّنَا عَلَی مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْک فَأَرْشَدَهُمَا إِلَی عَلِی ع فَلَمَّا جَاءَاهُ فَنَظَرَا إِلَیهِ قَالَ أَحَدُهُمَا لِصَاحِبِهِ إِنَّهُ الرَّجُلُ الَّذِی صِفَتُهُ فِی التَّوْرَاةِ إِنَّهُ وَصِی هَذَا النَّبِی وَ خَلِیفَتُهُ وَ زَوْجُ ابْنَتِهِ وَ أَبُو السِّبْطَینِ وَ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ مِنْ بَعْدِهِ ثُمَّ قَالا لِعَلِی ع أَیهَا الرَّجُلُ مَا قَرَابَتُک مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ هُوَ أَخِی وَ أَنَا وَارِثُهُ وَ وَصِیهُ وَ أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ أَنَا زَوْجُ ابْنَتِهِ قَالا هَذِهِ الْقَرَابَةُ الْفَاخِرَةُ وَ الْمَنْزِلَةُ الْقَرِیبَةُ وَ هَذِهِ الصِّفَةُ الَّتِی نَجِدُهَا فِی التَّوْرَاةِ فَأَینَ رَبُّک عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لَهُمَا عَلِی ع إِنْ شِئْتُمَا أَنْبَأْتُکمَا بِالَّذِی کانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیکمَا مُوسَی ع وَ إِنْ شِئْتُمَا أَنْبَأْتُکمَا بِالَّذِی کانَ عَلَی عَهْدِ نَبِینَا مُحَمَّدٍ ص قَالا أَنْبِئْنَا بِالَّذِی کانَ عَلَی عَهْدِ نَبِینَا مُوسَی ع قَالَ عَلِی ع أَقْبَلَ أَرْبَعَةُ أَمْلَاک مَلَک مِنَ الْمَشْرِقِ وَ مَلَک مِنَ الْمَغْرِبِ وَ مَلَک مِنَ السَّمَاءِ وَ مَلَک مِنَ الْأَرْضِ فَقَالَ صَاحِبُ الْمَشْرِقِ لِصَاحِبِ الْمَغْرِبِ مِنْ أَینَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ صَاحِبُ الْمَغْرِبِ لِصَاحِبِ الْمَشْرِقِ مِنْ أَینَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ النَّازِلُ مِنَ السَّمَاءِ لِلْخَارِجِ مِنَ الْأَرْضِ مِنْ أَینَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی وَ قَالَ الْخَارِجُ مِنَ الْأَرْضِ لِلنَّازِلِ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ أَینَ أَقْبَلْتَ قَالَ أَقْبَلْتُ مِنْ عِنْدِ رَبِّی فَهَذَا مَا کانَ عَلَی عَهْدِ نَبِیکمَا مُوسَی ع وَ أَمَّا مَا کانَ عَلَی عَهْدِ نَبِینَا فَذَلِک قَوْلُهُ فِی مُحْکمِ کتَابِهِ ﴿ما یکونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنی مِنْ ذلِک وَ لا أَکثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَینَ ما کانُوا﴾[5] الْآیة قَالَ الْیهُودِیانِ فَمَا مَنَعَ صَاحِبَیک أَنْ یکونَا جَعَلَاک فِی مَوْضِعِک الَّذِی أَنْتَ أَهْلُهُ فَوَ الَّذِی أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَی مُوسَی إِنَّک لَأَنْتَ الْخَلِیفَةُ حَقّاً نَجِدُ صِفَتَک فِی کتُبِنَا وَ نَقْرَؤُهُ فِی کنَائِسِنَا وَ إِنَّک لَأَنْتَ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ وَ أَوْلَی بِهِ مِمَّنْ قَدْ غَلَبَک عَلَیهِ فَقَالَ عَلِی ع قَدَّمَا وَ أَخَّرَا وَ حِسَابُهُمَا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یوقَفَانِ وَ یسْأَلَانِ.[6]

از توحید صدوق روایت نقل شده است و روایات از حیث تعاضد به حدی است که نیاز به بررسی سندی ندارد.

حضرت رسول دو دوست یهودی پیرو حضرت موسی داشتند و خدمت حضرت آمدند و برای حضرت توراة و صحیفه ابراهیم را می‌خواندند، وقتی حضرت رسول شهید شدند پیرو صاحب الامر پس از ایشان شدند چون می‌دانستند هر پیامبری پس از خود وصی دارد که از حیث قرابت، قریب است و اوصافی دارد.

صفاتی نسبت به وصی حضرت از تورات یافتند و با آن اوصاف ابتدا به سمت ابوبکر رفتند و گفتند این شخص وصی نیست. پس از گفتگویی ابوبکر خشمگین شد و قریب بود که این افراد را بکشد.

ابوبکر به عمر راهنمایی کرد این دو را، چون می‌دانست اگر جلوی عمر بایستند عمر آن دو را اذیت می‌کند و همان سؤال‌ها را از عمر پرسیدند. و فهمیدند عمر هم وصی پیامبر نیست سپس عمر آن دو را سمت امیر المومنین راهنمایی کرد.

حضرت را به عنوان وصی از روی اوصاف ایشان شناختند. حضرت فرمودند من وارث و برادر (بر حسب عقد اخوتی که بستند) و اولین مؤمن به ایشان هستم.

آن دو پرسیدند خدای تو کجاست؟

حضرت فرمودند: اگر می‌خواهید به شما به آن پاسخی که بر عهد موسی بود پاسخ دهم.

_ خبر بده.

_ چهار ملک از جانب خدا آمدند و هر کدام اذعان کردند که از جانب خدا آمدیم، و هر کدام از جهتی آمده بودند. و اما آنچه بر عهد نبی ماست این است که حضرت آیه 7 سوره مجادله را تلاوت کردند. که به این معناست که خدا احاطه علمی دارد و به معنای احاطه فیزیکی نیست.

یهودیان گفتند: چرا ابوبکر و عمر شما را در آن جایگاه قرار ندادند و شما خلیفه به حق پیامبری و اوصاف شما در کتب و کلیساهای ما وجود دارد.

حضرت فرمودند: تقدیم کردند و مؤخر کردند و حساب و کتاب آنها با خدا و در مقام عدل الهی خواهند ایستاد.

روایت بیست و سوم

23- ید، التوحید الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِی بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَبِی جَعْفَرٍ ع فَقَالَ لَهُ یا أَبَا جَعْفَرٍ أَخْبِرْنِی عَنْ رَبِّک مَتَی کانَ فَقَالَ وَیلَک إِنَّمَا یقَالُ لِشَی‌ءٍ لَمْ یکنْ فَکانَ مَتَی کانَ إِنَّ رَبِّی تَبَارَک وَ تَعَالَی کانَ لَمْ یزَلْ حَیاً بِلَا کیفٍ وَ لَمْ یکنْ لَهُ کانَ وَ لَا کانَ لِکوْنِهِ کیفٌ وَ لَا کانَ لَهُ أَینٌ وَ لَا کانَ فِی شَی‌ءٍ وَ لَا کانَ عَلَی شَی‌ءٍ وَ لَا ابْتَدَعَ لِکانَهُ مَکاناً[7] الْخَبَرَ.[8]

از توحید صدوق که سندش خوب است.

از حضرت از زمان خدا سؤال کرد و حضرت فرمودند: وای بر تو به چیزی که نبوده میگویند از کی بوده حال آنکه بودن برای خدا استعمال نمی‌شود و خداوند ازلی است و چگونگی ندارد، خدا مکان مندی ندارد، در درون شیء قرار نمی‌گیرد، بر روی چیزی هم معنا ندارد (علی العرش به معنای استیلا و احاطه است) و برای خدا مکانی فرض نشده.

روایت بیست و چهارم

24- ید، التوحید وَ رُوِی أَنَّهُ سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَینَ کانَ رَبُّنَا قَبْلَ أَنْ یخْلُقَ سَمَاءً وَ أَرْضاً فَقَالَ ع أَینَ سُؤَالٌ عَنْ مَکانٍ وَ کانَ اللَّهُ وَ لَا مَکانَ.[9]

خدا مکان ندارد که از أین به او سؤال شود.

روایت بیست و پنجم

25- ید، التوحید ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ «2» عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَسَدٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فِی شَی‌ءٍ أَوْ مِنْ شَی‌ءٍ أَوْ عَلَی شَی‌ءٍ فَقَدْ أَشْرَک لَوْ کانَ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی شَی‌ءٍ لَکانَ مَحْمُولًا «3» وَ لَوْ کانَ فِی شَی‌ءٍ لَکانَ مَحْصُوراً وَ لَوْ کانَ مِنْ شَی‌ءٍ لَکانَ مُحْدَثا[10]

از توحید صدوق نقل شده است.

خدا بر چیزی حمل نمی‌شود و مراد از حمل احتیاج به حامل است. خدا محصور نمی‌شود و خدا از چیزی نیست که حادث باشد.

بیان لکان محمولا أی محتاجا إلی ما یحمله قوله ع محصورا أی عاجزا ممنوعا عن الخروج عن المکان أو محصورا بذلک الشی‌ء و محویا به فیکون له انقطاع و انتهاء فیکون ذا حدود و أجزاء.[11]

محصور یعنی عاجز از خروج مکانی و یا محصور فیزیکی.