موضوع: كتاب الخمس/ارباح المكاسب /مئونه

قال علي عليه السلام: عَلَيْكَ بِالْأَدَبِ فَإِنَّهُ زَيْنُ‌ الْحَسَبِ‌[1]

بر شما باد به ادب که ادب زینت حسب و نسل گذشته و آینده انسان میشود

یعنی ادب علاوه بر اینکه مایه زینت انسان میشود هم مایه ی زینت نسل انسان میشود

ما طبق ادله مختلف وجوب خمس را بر [در] ارباح مکاسب ثابت کردیم لکن مشروط بر استثناء مئونه هست

مرحوم سید در عروه هم همین فرمایش را دارند.

قسم اول: مئونه تحصیل ربح یعنی آن مخارجی که هزینه میکند تا سود بدست بیاورد.

قسم دوم: مئونه معاش یعنی هزینه زندگی خود و اهل و عیالش که خرج می کند.

حداقل میتوان بین این دو مئونه سه فرق قائل شد

فرق اول : مئونه تحصیل ربح جایگاهش قبل از ربح است ولی مئونه معاش مربوط به بعد از تحصیل ربح است چون انسان باید ربحی به دست بیاورد تا برای معاشش هزینه کند.

فرق دوم: مئونه تحصیل ربح بر تمام موارد متعلق خمس هست چه در غنائم چه در کنز و [غوص و ارباح مکاسب و]... ولی مئونه معاش اختصاص به ارباح مکاسب دارد. یعنی مئونه معاش فقط از ارباح مکاسب استثناء می شود ولی مئونه تحصیل ربح از تمام موارد متعلق خمس استثناء می شود .

فرق سوم: (این فرق نیاز به دقت بیشتری دارد) استثناء معونه تحصیل ربح بر وفق قاعده و طبیعت حال هست ولی استثناء مئونه معاش بر خلاف قاعده خواهد بود.

توضیح ذلک[فرق سوم]: موضوع خمس، فائده و ربح و غنیمت است، و چرا مئونه تحصیل، غنیمت و ربح و فائده حساب نمی شود؟

چون مئونه تحصیل ربح از جیب خود شخص خارج شده است، مالی که از جیب شخص خارج شده است نمی تواند مصداق ربح باشد.

این مئونه تحصیل از جیب خارج شده تا ربح و فائده بدست بیاید پس اگر ربحی به دست آوردیم زمانی برآن مالی که تحصیل کردیم ربح و فائده صدق میکند که آن مئونه تحصیل را جدا کنیم.

پس استثناء کردن مئونه تحصیل، از ربح و غنیمت علی القاعده هست این مطلب قابل پذیرش است.

اما استثناء مئونه معاش بر خلاف قاعده است. یعنی آن مالی که ربح و غنیمت بر آن صدق می کند تو آن را هزینه زندگی میکنی پس بر مئونه معاش ربح و غنیمت صدق می کند لذا اگر بخواهیم از ارباح مکاسب و فوائد و غنائم مئونه معاش را استثناء کنیم بر خلاف قاعده هست و محتاج دلیل است.

پس مئونه تحصیل ربح چون طبق قاعده است نیاز به دلیلی ندارد ولی استثناء مئونه معاش چون خلاف قاعده هست نیاز به دلیل دارد.

مئونه تحصیل در عین حالی که نیاز به دلیل ندارد اما روایتی هم برای آن موجود است.

روایت اول:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع الْخُمُسُ أُخْرِجُهُ قَبْلَ الْمَئُونَةِ أَوْ بَعْدَ الْمَئُونَةِ فَكَتَبَ بَعْدَ الْمَئُونَة[2]

روایت از لحاظ سند کامل هست محقق خویی آن را جزء صحاح دانسته است.

البته باید درمورد عده ای از اصحاب که در سند روایت هست اجمالا بیان می کنیم اینکه

این عده من اصحابنا معمولا در کافی مرحوم کلینی بیان میکرده است.

کلینی اگر روایت را میخواهد از سه نفر از طبقات نزدیک به امام نقل کند معمولا می گوید عده من اصحابنا

آن سه نفرعبارتند از احمد بن محمد بن عیسی اشعری (اشعریون قم)

احمدبن محمد بن خالد برقی

سومین نفر سهل بن زیاد هست که مرحوم کلینی 700 روایت از ایشان نقل کرده

اگر چنانچه از احمد بن محمد بن عیسی نقل کند مراد کلینی از عده من اصحابنا

محمد بن یحیی العطار قمی است و علی بن موسی الکُمدانی قمی یا کمیزانی و بعضی هم کمیدانی گفته اند. این شخص قمی است. احتمال دارد اسم سابق قم یا اسم یکی از مناطق قم، کمیدان باشد. دیگری داود بن کوره قمی و دیگری احمد بن ادریس هست و دیگری علی بن ابراهیم قمی است.

پس در این روایت که خواندیم مرحوم کلینی میخواهد از احمد بن محمد بن عیسی اشعری روایت را نقل کند پس مراد از عده من اصحابنا منظور این پنج نفر آخر هست.

تشخیص اینکه کدام یک از احمد بن محمد منظور مرحوم کلینی هست از استادی که نقل می کند میتوان تشخیص داد.

چون ابن عیسی[احمد بن محمد] از بزنطی که استادش بوده نقل می کند میفهمیم که این احمد بن محمد ابن خالد نیست بلکه احمد بن محمد اشعری است.

در مجموع اگر بخواهیم احمد بن محمد را تشخیص بدهیم کدام احمد بن محمد است، آیا احمد بن محمد خالد برقی است یا احمد بن محمد بن عیسی اشعری است دو راه وجود دارد: نگاه کردن به مروی عنه (استاد) و یکی نگاه کردن به شاگردان است. چون این دو در هر یک متفاوت است.

اگر مرحوم کلینی بخواهد روایت را از ابن خالد روایت کند عده من اصحابنا افراد ذیل می شوند:

علی بن محمد بن عبدالله قمی و علی بن حسین سعد آبادی و احمد بن محمد بن عبدالله وعلی بن ابراهیم قمی که مشترک بین ابن خالد و اشعری

پس روایت از نظر سند قابل قبول هست .

اما از نظر دلالت که مراد از این مئونه در جواب امام چیست ؟

نظریه اول : مئونه در این روایت مئونه تحصیل است

نظریه دوم : مئونه در این روایت مطلق است

چرا میتوانیم بگوئیم مطلق یا اعم است؟

دلیلش این است که مئونه از نظر لغت به معنی مایحتاج الیه و این معنا اعم ازمئونه تحصیل و مئونه ربح است لذا میتواند اعم باشد .

بر این اساس اگر کسی گفت انصراف دارد به مئونه تحصیل این قابل پذیرش نخواهد بود.

نظریه سوم : مئونه در این روایت اجمال دارد معلوم نیست کدام یک از مئونه ها باشد و اعم از این دو باشد

چون مجمل هست اجمالش از نوع اقل و اکثر هست .

یعنی اگر منظور از معونه در این روایت مئونه تحصیل باشد می شود اقل و اگر اعم باشد می شود اکثر

پس اجمالش دائر بین اقل و اکثر هست ودر دوران امر بین اقل و اکثر اقل قدر متیقن هست و آن مئونه تحصیل خواهد بود

و نظریه سوم قابل پذیرش هست.

دونظریه اول قابل پذیرش نیست گرچه محقق خویی نظریه اول را پذیرفته است .

نتیجه نظریه اول با سوم یکی است ولکن رسیدن به نتیجه فرق میکند.

نتیجه این روایت این شد که مراد از مئونه ،مئونه تحصیل است.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَمَذَانِيِّ أَنَّ فِي تَوْقِيعَاتِ الرِّضَا ع إِلَيْهِ‌ أَنَّ الْخُمُسَ بَعْدَ الْمَئُونَةِ.[3]

روایت از نظر سند هیچ مشکلی ندارد مخصوصا ابراهیم بن محمد همدانی علاوه بر توثیقاتی که نجاشی و کشی و ابن داود کرده وکیل امام جواد در همدان بوده است حتی امام جواد درنامه ای به او می فرماید که من به دوستانم در همدان نامه نوشتم که فقط وکیل من، تو می باشی

از نظر دلالت هم این روایت هر آنچه در مورد روایت اول گفته شد در مورد این روایت هم صدق می کند

یعنی سه نظریه جریان پیدا می کند.