موضوع: كتاب الصلاة/صلاة المسافر /ملاک قصر و اتمام زمان اداء

قَالَ امام المجتبی علیه السلام: مَا تَشَاوَرَ قَوْمٌ إِلَّا هُدُوا إِلَى رُشْدِهِمْ.[1]

هیچ قوم و جمعیتی در راه رسیدن به هدفی باهم مشورت و مشاوره نکردند مگر اینکه به رشد و موفقیت رسیدند.

مسألة 9 عروه

إذا دخل عليه الوقت و هو حاضر متمكن من الصلاة و لم يصل ثمَّ سافر وجب عليه القصر‌ و لو دخل عليه الوقت و هو مسافر فلم يصل حتى دخل المنزل من الوطن أو محل الإقامة أو حد الترخص منهما أتم فالمدار على حال الأداء لا حال الوجوب و التعلق لكن الأحوط في المقامين الجمع‌.[2]

در این مسأله دو فرع متناظر ذکر شده است که توسّط ذیل مسأله، مورد استدلال قرار گرفته است؛ این دلیل، طبق نظر مشهور فقهاء مستفاد از روایات است؛ و المشهور بل الجل ذهبوا إلی أن الأصل الأولی فی القصر و الإتمام هو زمان الأداء لا الإیجاب؛ این محلّ بحث است که ملاک در باب قصر و اتمام، زمان امتثال و اتیان صلاة است یا زمان تعلّق وجوب است؛ مشهور و معروف این است که ملاک، زمان اداست.

مرحوم سیّد دو فرع مذکور در این مسأله را طبق قاعده‌ی اولیّه فتوا داده است.

فرع اول

کسی که زمان زوال در وطن یا مُقام باشد و بتواند نماز بخواند ولی نخواند و به سفر برود، بعد از رسیدن به حدّترخّص نمازش قصر می‌شود با اینکه گویا در زمان ایجاب تمام بر او واجب شد؛ اگر ملاک، زمان ایجاب باشد، هنگام زوال، حکم تمام به این شخص تعلق گرفته است؛ اما اکثر فقهاء فتوا می‌دهند به اینکه اگر نخواند و به سفر برود نمازش شکسته است.

فرع دوّم

عکس فرع اوّل است: در سفر، وقت نماز داخل شود و بتواند نماز بخواند ولی نخواند تا به وطن یا مُقام برسد، باید نماز را تمام بخواند.

این اصل اولی است؛ باید ببینیم فقهاء این اصل را چگونه از روایات گرفته‌اند.

روایات باب

طائفه اول: روایات موافق اصل مشهور

صحیحه صفوان و محمد بن سنان

وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ جَمِيعاً عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ يَدْخُلُ عَلَيَّ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ أَنَا فِي السَّفَرِ فَلَا أُصَلِّي حَتَّى أَدْخُلَ أَهْلِي؛ فَقَالَ: صَلِّ وَ أَتِمَّ الصَّلَاةَ! قُلْتُ (فَدَخَلَ عَلَيَّ) وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ أَنَا فِي أَهْلِي أُرِيدُ السَّفَرَ فَلَا أُصَلِّي حَتَّى أَخْرُجَ؛ فَقَالَ: فَصَلِّ وَ قَصِّرْ! فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَقَدْ خَالَفْتَ (وَ اللَّهِ) رَسُولَ اللَّهِ.[3]

این روایت اصل اولی را تثبیت می‌کند که ملاک قصر و تمام، زمان اتیان است نه زمان وجوب.

صحیحه محمد بن مسلم

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ فِي حَدِيثٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الرَّجُلُ يُرِيدُ السَّفَرَ فَيَخْرُجُ حِينَ تَزُولُ الشَّمْسُ فَقَالَ إِذَا خَرَجْتَ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ. [4]

هنگام زوال در وطن است سپس به سفر می‌رود باید دورکعتی بخواند.

در این روایت سائل می‌داند که وظیفه هنگام زوال، وجوب تمام است.

حسنه‌ی حسن بن علی وشّاء

وَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا يَقُولُ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَ أَنْتَ فِي الْمِصْرِ وَ أَنْتَ تُرِيدُ السَّفَرَ فَأَتِمَّ فَإِذَا خَرَجْتَ بَعْدَ الزَّوَالِ قَصِّرِ الْعَصْرَ.[5]

مستحبّ و اولی همین است که انسان نماز را در پنج وقت بخواند؛ حال اگر نماز ظهر را در وطن تمام بخواند و به سفر برود نماز عصرش را باید قصر بخواند.

تا اینجا طبق این روایات، مهم‌ترین دلیل بر فتوای سیّد، این است که ملاک در قصرو تمام، زمان اداست نه زمان ایجاب؛ بعلاوه‌ی اجماع منقول که از بعضی نقل شده است؛ از این اصل خارج نمی‌شویم الّا ما خرج بالدلیل.

امّا نسبت داده شده است به شیخ طوسی در «نهایة» که قاعده ی اولیّه تخییر است یعنی مستفاد از ادله آن است که مکلّف می‌تواند انتخاب کند و بین قصر و تمام مخیّر است؛ این مؤیّد همان مطلب است که گفتیم قصر و تمام یک حقیقت واحدند.

طائفه دوم: روایات مخالف اصل مشهور

صحیحه محمد بن مسلم

وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى وَ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الرَّجُلِ‌ يَدْخُلُ مِنْ سَفَرِهِ وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ وَ هُوَ فِي الطَّرِيقِ فَقَالَ يُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ وَ إِنْ خَرَجَ إِلَى سَفَرِهِ وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ فَلْيُصَلِّ أَرْبَعاً. [6]

وَ هُوَ فِي الطَّرِيقِ: جمله‌ی حالیه؛ یعنی زمان دخول وقت.

وَ قَدْ دَخَلَ وَقْتُ الصَّلَاةِ؛ جمله‌ی حالیه؛ یعنی زمان خروج از وطن.

طبق این روایت ملاک در قصر و تمام زمان وجوب است نه زمان اداء.