موضوع: كتاب الصوم/صوم المسافر /روایات

دل در سه شنبه با سه امام است همنشین * سجاد و باقر و صادق سه رکن دین

امام سجاد علیه السلام: لَا تَلْتَمِسُوا شَيْئاً فِي هَذِهِ الدُّنْيَا بِمَعْصِيَةِ اللَّه‌.[1]

دو موردی که در این دنیا اگر از مسیر معصیت تأمین شود روزگار نسان را سیاه می‌کند شکم و شهوت است؛ همیشه بین حلاوت انسانی و حیوانی نزاع است.

خلاصه جلسه قبل

کلام در بحث افطار در سفر بود؛ گفتیم آیه‌ی قرآن کافی است برای فتوای به اینکه افطار برای مسافر عزیمت است نه رخصت؛ امّا همانطور که آیه را بررسی کردیم روایات این باب را نیز باید بررسی کنیم؛ روایات اهل سنّت بیان شد؛ امّا روایات شیعه:

صحیحه‌ی معاویة بن عمار

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِذَا صَامَ الرَّجُلُ رَمَضَانَ فِي السَّفَرِ لَمْ يُجْزِهِ وَ عَلَيْهِ الْإِعَادَةُ.[2]

این روایت صحیحه ولی مضمره است؛

معاویة بن عمار دُهنی: ثقة جلیل القدر؛ فقط از معصوم و غالباً از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند؛ کان ابوه من المعتمدین عند العامة؛ اهل سنّت هم خودش و هم پدرش را موثّق می‌دانند و گفته‌اند:إانه ثقة صدوق؛ دارای کتابهای زیادی در فقه است؛ متوفای 175؛ از اصحاب امام صادق و امام کاظم؛ امام صادق درباره‌ی او می فرمایند: هو إبنی؛ لذا مضمره بودن این روایت ضرری ندارد.

بقیه‌ی شخصیتهای روایت همه معتبرند.

معتبره ی محمد بن حکیم

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ يَقُولُ لَوْ أَنَّ رَجُلًا مَاتَ صَائِماً فِي السَّفَرِ مَا صَلَّيْتُ عَلَيْهِ.[3]

مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عطار قمی: شیخ اصحاب الامامیة؛ ثقة عین؛

عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ: از شخصیتهایی است که در رجال محل گفتگوست؛ ابن غضائری او را تضعیف کرده است؛ نجاشی می گوید: کان ضعیفا فی حدیثه؛ اما در اسناد کامل الزیارة آمده است؛ مرحوم آقای خوئی توثیق ابن قولویه را از توثیق نجاشی بالاتر می داند؛ گرچه معروف است که از نظریه برگشته است؛ لکن واقع شدن در اسناد کامل الزیارة و همچنین تفسیر قمی یکی از مرجّحات و تدارک کننده‌ی بعضی از ضعفهاست؛ امّا تضعیف ابن غضائری محلّ تأمّل است؛ سیره و روش او این بوده که وقتی متن روایت به نظرش متن مناسبی نیست، منتقل ‌شود به اینکه در سند روایت یک راوی ضعیف پیدا کند؛ یعنی در تنقیح سند، متن‌گراست؛ علی کل حال تضعیفاتش مورد قبول اکثر علماء نیست؛ امّا کلام نجاشی دلالت صریح بر تضعیف ندارد.

از طرفی شخصیتهای بزرگی بر سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ اعتماد کرده و از او روایت نقل کرده‌اند؛ مثل مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عطار قمی، صفار، سعد بن عبد الله، محمد بن ادریس، علی بن ابراهیم، ابن قولویه و غیرهم؛ محمد بن احمد بن یحیی صاحب نوادر الحکمة و ابن ولید استاد شیخ صدوق که خیلی سخت گیر بوده و به هر حدیثی اعتماد نمی‌کرده است؛ اعتماد این شخصیّتهای بزرگ فرهیخته، دلیل بر این است که او یک شخصیت ضعیفی نیست بلکه شخصیّت موثقی است.

سلیمان بن سماعة: ثقة.

عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عمار: ثقة.

محمد بن حکیم: توثیق صریحی ندارد اما کشی در کتاب «معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین» می‌گوید: أن ابالحسن کان یرضی کلامه عند اصحاب الکلام؛ از اعتقادات او راضی بود.

جمع بندی: طبق مبنای ما که وثوق صدوری کافی است و نیازی به وثوق راوی نیست، این روایت معتبره است؛ قرائن مختلفی که روایت را تقویت کند که از امام صادر شده د رحد ظن معتبر کافی است.

صحیحه ی عیص

وَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: إِذَا خَرَجَ الرَّجُلُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ مُسَافِراً أَفْطَرَ ... .[4]

أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ محمد بن عیسی بن عبدالله بن سعد: شیخ القمیین؛

مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ قمی: از طرف شیخ طوسی توثیق شده است؛ از اصحاب امام جواد و امام هادی و امام عسکری.

صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى: از اصحاب اجماع.

عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ: ثقة.

روایت کلینی

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْعَبْدِيِّ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ قَالَ مَا أَبْيَنَهَا مَنْ شَهِدَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ سَافَرَ فَلَايَصُمْهُ. [5]

عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا: قبلاً گفتیم که این تعبیر در کلام شخصیتهایی مثل شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی اشاره به اشخاص موثّق دارد.

سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ: بعضی تضعیف کرده‌اند؛ بنظر ما مورد اعتماد است.

الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ الصراد أو الضراد: کوفی ثقةُ.

عَبْدِ الْعَزِيزِ الْعَبْدِيِّ: از اصحاب امام صادق، ثقة.

عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ ابن اعین شیبانی: ثقة جلیل.

لذا این روایت معتبره است.

روایت مشایخ ثلاثه (کلینی، صدوق و طوسی)

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ عَنِ الزُّهْرِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ أَمَّا صَوْمُ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ فَإِنَّ الْعَامَّةَ قَدِ اخْتَلَفَتْ فِي ذَلِكَ فَقَالَ قَوْمٌ يَصُومُ وَ قَالَ آخَرُونَ لَايَصُومُ وَ قَالَ قَوْمٌ إِنْ شَاءَ صَامَ وَ إِنْ شَاءَ أَفْطَرَ وَ أَمَّا نَحْنُ فَنَقُولُ يُفْطِرُ فِي الْحَالَيْنِ جَمِيعاً فَإِنْ صَامَ فِي حَالِ السَّفَرِ أَوْ فِي حَالِ الْمَرَضِ فَعَلَيْهِ الْقَضَاءُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ يَقُولُ فَمَنْ كٰانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّٰامٍ أُخَرَ فَهَذَا تَفْسِيرُ الصِّيَامِ.[6]

سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ ابومحمد ابن میمون هلالی: 80 نفر از تابعین را درک کرده است؛ نزد اصحاب حدیث از سنّی و شیعه، موثّق است؛ لکن زیدی مذهب می‌باشد.

الزُّهْرِيِّ: ابوبکر بن مسلم بن عبیدالله: از اهل سنّت؛ از مدافعین بنی امیّه بوده ولی خیلی با امام سجاد علیه السلام مراوده داشته بحدّی که بعضی از به او بنی امیه می‌گفتند تو از بنی هاشم هستی؛ اصحاب امامیه به اواعتماد کرده‌اند.

حاصل برداشت از آیات و روایت این می شود که صوم در سفر منهی عنه است مطلقا چه روزه‌ی ماه مبارک یا روزه واجب دیگر یا روزه مستحب.

در کلمات محقّق خوئی دیدم که فرموده است نسب الی المفید الخلاف؛ شیخ مفید فتوا داده که مثل صوم کفاره و واجب غیر ماه رمضان را می‌توان در سفر اتیان کرد؛ سپس محقّق خوئی می‌فرماید این قول ضعیفی است و قابل قبول نیست.

شیخ مفید در مقنعه می‌فرماید:

كل مسافر في طاعة الله عزوجل ممن حضره أكثر من سفره يجب عليه التقصير في الصوم و الصلاة. و لايجوز لأحد أن يصوم في السفر تطوعا و لا فرضا إلا صوم ثلاثة أيام لدم المتعة من جملة العشرة الأيام و من كانت عليه كفارة يخرج عنها بالصيام و صوم النذر إذا نواه في الحضر و السفر معا و علقه بوقت من الأوقات و صوم ثلاثة أيام للحاجة أربعاء و خميس و جمعة متواليات عند قبر النبي أو في مشهد من مشاهد الأئمة.[7]

استاد

کفاره‌ی در باب حجّ همه می گویند سه روزش را می‌تواند در سفر بگیرد؛ صوم نذر در سفر و سه روز برای حاجت در مدینه اینها اتفاقی است؛ امّا این که بگوییم شیخ مفید با این نظریه‌ی اجماعی بین علماء مخالف است این قابل اثبات نیست.