موضوع: كتاب الصوم/ثبوت الهلال /رؤیت با چشم مسلح

یکشنبه با نام علی و یاد زهراء      توحید حقّ با این دو گوهر گشته معنا

قَالَ امیر المؤمنین علیه السلام : مَنْ صَارَعَ الْحَقَّ صَرَعَه‌.[1]

کسی که با حقّ در بیفتد و بجنگد، حقّ او را به زمین می‌زند.

خلاصه جلسه قبل

کلام در رؤیت هلال بود؛ مشهور این بود که رؤیت باید با چشم عادی باشد؛ ادلّه‌ی مشهور بررسی شد.

بقی فی المقام شیئ

مهمترین روایتی که در این زمینه مطرح است صحیحه‌ی علی بن جعفر است؛

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَخَاهُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ عَنِ الرَّجُلِ يَرَى الْهِلَالَ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ وَحْدَهُ لَايُبْصِرُهُ غَيْرُهُ أَ لَهُ أَنْ يَصُومَ قَالَ إِذَا لَمْ يَشُكَّ فَلْيُفْطِرْ وَ إِلَّا فَلْيَصُمْ مَعَ النَّاسِ.[2]

بصورت دیگری هم نقل شده که ظاهراً مناسبتر است:

وَ‌ رَوَاهُ الشَّيْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ إِذَا لَمْ يَشُكَّ‌ فَلْيَصُمْ وَ إِلَّا فَلْيَصُمْ مَعَ النَّاسِ. [3]

کسی خودش هلال ماه رمضان را دیده و کسی غیر از او ندیده است آیا روزه بگیرد؟ حضرت فرمودند: اگر شکّ ندارد که ماه را دیده بله باید روزه بگیرد و الّا همزمان با مردم روزه بگیرد.

این صحیحه به دو صورت تفسیر می‌شود:

اول: کسی ماه را می‌بیند و غیر از او کسی نمی‌بیند چون چشم تیزبین غیرمتعارفی دارد

کسی که چشم تیزبین غیرعادی دارد اگر هلال ماه را دید و شکّ ندارد که ماه است، باید روزه بگیرد ولو هیچکس دیگر نبیند؛ ظاهر این روایت آن است که رؤیت غیرمتعارف هلال کافی است؛ با این تفسیر نظریه‌ی مشهور تضعیف می‌شود.

جناب مرحوم هاشمی شاهرودی و جناب سیدمحمد شیرازی این تفسیر را بیان کرده‌اند.

دوم: کسی ماه را می‌بیند و غیر از او کسی نمی‌بیند بخاطر تفاوت در وضعیت هوا و آسمان یا دلیل دیگری لکن با چشم متعارف، و شکّ هم ندارد که ماه است، باید روزه بگیرد.

لکن طبق آنچه قبلاً گفته شد این بیان مستحکم نیست چون روایت مطلق است و هردو احتمال را شامل می‌شود؛ خب اینکه یک نفر دیده، چگونه دیده است؟ با چشم عادی یا غیرعادی؟ قیدی ندارد؛ امّا سلّمنا که تفسیر دوّم صحیح است، مشهور می‌گوید اطلاق ندارد و انصراف دارد، نرجع الی ما قلناه سابقا که این چه انصرافی است؟ انصراف به افراد غالب است؟ انصراف به افراد موجود است؟

نکته

برای تحقیق و نتیجه گرفتن در این بحث باید ببینیم منظور از ماه در این روایات چیست؛ خب یقیناً مراد ماه قمری است نه شمسی؛ امّا برای ماه قمری در علم هیئت و نجوم چهار معنی ذکر شده است؛ از مطالبی که علمای هیئت و نجوم گفته‌اند سه معنا مورد توجّه است:

اوّل: ماه وسطی (معتدل) یا زَیجی

منسوب به زیج معرّب زیگ یعنی نقشه‌ی راه که از اصطلاحات علم نجوم است و در کلمات خواجه نصیر آمده است؛ طبق این مبنا ماه قمری از اوّل محرّم حساب می‌شود؛ می‌گویند محرّم 30 روزه و صفر 29 روزه به همین ترتیب یکی در میان؛ طبق این محاسبه ماه شعبان 29 روزه و ماه رمضان 30 روزه است.

دوّم: ماه نجومی یا طبیعی

با حرکت ماه از یک نقطه در چاخش دور زمین و رسیدن به همان نقطه در فضا بوجود می‌آید؛ مدّت این حرکت 29 روز و 7 ساعت و 33 دقیقه است.

سوّم: ماه اقترانی یا حقیقی

فاصله‌ی زمانی از ملاحظه‌ی مقارنه‌ی ماه و خورشید؛ مدّت این مقارنه 29 روز و 12 ساعت 44 دقیقه و 3 ثانیه.

هیچکدام از این معانی مورد نظر فقهاء نیست زیرا موضوع احکام شرعی، رؤیت هلال است نه تولّد و حرکت ماه؛ حتّی امثال خواجه نصیر و شیخ بهاء که از علمای هیئت و نجوم هستند، مثلاً در جامع عباسی در بحث رؤیت هلال اصلاً از اینها استفاده نمی‌کند؛ زیرا بحث رؤیت بصورت عرفی لحاظ شده نه با محاسبات علمی و عقلی؛ و عرفی بودنش نیز تأسیسی نیست بلکه قبل از اسلام نیز بوده است.

بنابراین تنها چیزی که در فقه مطرح است رؤیت است؛ شروع ماه قمری زمانی است که هلال رؤیت شود؛ البتّه رؤیت طریق است برای اینکه یقین کنیم ماه در موقعیّتی قرار دارد که قابل رؤیت است؛ حتّی جناب سید محمّد شیرازی در کتاب رؤیة الهلال می‌گوید: اگر کسی به آسمان برود و به ماه نزدیکتر شود و ماه را ببیند کافی است مثلاً در ایستگاههای فضائی؛ البتّه قبول این مطلب سخت است لکن با چشم مسلّح قابل قبول است.