موضوع: کتاب الحج/مقدمات حج /استطاعت

عن رسول الله صلی الله علیه و اله : ثلاث من لم یکن فیه لم یتم له عمل : ورعٌ یحجزه عن معاصی الله و خلق یداری به الناس و حلم یرد به جهل الجاهل [1]

سه خصلت اگر در کسی نباشد عملی از او به نتیجه نمیرسد اول ورع که جلوی گناه او را بگیرد دوم خوی و معرفتی که توسط آن در مقابل در برابر مردم اهل مدارا باشد و سوم حلمی که بوسیله آن رفتار جاهلانه نادان را دفع کند.

قرار شد در بحث فقه چهار امر را مباحثه کنیم امر اول معنای صبی بود که توضیح آن گذشت .

ابتدائاً در تکمیل امر اول عرض میکنم که صبی عبارت است از انسانی که از طفولیت منتقل شده است و صباوت مرحله ای است بعد از طفولیت و طفولیت تقریبا دوره ای 7 ساله است همانطور که علی بن حسین مسعودی( متوفای 346 صاحب مروج الذهب و کتابهای فراوانی از جمله الاستبصار فی الائمه و سیاحه المدنیه فی السیاسة و الاجتماع معروف است که علی بن حسین مسعودی شیعه اثنی عشری است و میگویند صاحب همه علوم بوده است در کتاب لغت نامه دهخدا از ایشان تعبیر به همه چیز دان میشود ) میگوید کلمه طفل قبل از 7 سالگی است و صبی از 7 سالگی تا قبل از حُلم(بلوغ) است بنابراین بحث ما در دایره صبی است بعد از طفل و قبل از بلوغ که نهایتا در مذکر حدی دارد و در مونث حدی دیگر.

امر دوم : عدم وجوب حج بر صبی که غیر بالغ است در این امر دوم اشاره شد به اینکه صبی غیر ممیز تقریبا از حریم بحث خارج است انما الکلام در صبی ممیز است حج بر صبی مطلقا واجب نیست همانطور که محقق در شرایع و در معتبر و علامه در تذکره این را بعنوان یکی از متفقات و یکی از فروعی که مورد اتفاق همه علما است ذکر میکند از جمله مرحوم فیض میگوید :

اجماعا محققا و محکیا و مستفیضا للاصل و حدیث رفع القلم عن الصبی مضافا الی مفهوم روایت شهاب و موثقه اسحاق عن ابن عشر سنین یحج؟ (از امام پرسید میشود در رابطه با پسری که ده ساله است ) قال علیه حجة الاسلام اذا احتلم و کذلک الجاریه علیه الحج اذا طمثت [2] (حج واجب است برای پسری است که محتلم شود و بر دختر زمانی که حیض شود) مفهوم اینست که بر غیر محتلم و قبل از حیض که صبی است حج واجب نیست وبه همین شکل در کشف اللسان و ریاض نیز آمده است .

لکن علیرقم همه اینها در صبی ممیز چه مراهق باشد و چه نباشد (مراهق نزدیک بلوغ است و غیر مراهق تازه از 7 سالگی گذشته ) بین فقها اختلاف است

آیا برای صبی ممیزی که خوب و بد و ظلم و عدالت را میفهمد و درک میکند حج واجب است ؟

بعضی در طول تاریخ فقه خواسته اند بگویند صبی ممیز در حکم بلوغ است و تکلیف برای او ثابت است چیزی که یمکن ان یستدل به اولا خود اطلاق آیه است ﴿لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا﴾ کلمه ناس شامل صبی ممیز میشود

ثانیا بر این شمول بعضی از روایات نیز دلالت بر این دارند که صبی ممیز مشمول این روایات است از جمله صحیحه عبد الرحمان بن حجاج الحج علی الناس جمیعا کبارهم و صغارهم [3] حجی که قران میگوید بر همه مردم است کوچک و بزرگ. کلمه صغار حداقل صبی ممیز را میگیرد چون استعداد دارد و حسن و قبح را مانند بزرگان میفهمد و تکلیف نسبت به کسی صلاح است وارد شود که درک کند و فهیم باشد.

و همچنین صحیحه زراره در من لایحضر ج 2 ص 265 اذا لم یکن لولیه ما یذبح عنه یذبح عن الصغار و یصوم الکبار از طرف صغار ذبح میشود و بزرگان روزه میگیرند این یذبح عن الصغار یعنی باید به هر شکلی ولیّ او کمک کند تا از طرف او قربانی انجام شود که حکایت دارد حج بر او واجب بوده که قربانی بر او بار شده ؛ممکن است کسی از این روایت و آیه وجوب حج را حداقل بر صبی ممیز استفاده کند گرچه با کلمه صغیر عنوان شده است که صغیر اعم از صبی ممیز و صبی غیر ممیز است اما قدر متیقن صبی ممیزی که در معرفت و فهم شبیه بالغین است را میتوان توسط اطلاق ایه و روایات استفاده کرد لکن مرحوم کاشف الغطاء در کتاب کشف الغطا عن مبهمات الشریعة الغراء جلد 2 صفحه 428 میگوید مراد از صغار که در روایات آمده کسی است که اول بلوغش است جوانی که در اول بلوغ است و هنوز کار آشنا نیست و سنی از او نگذشته ،

شاهدی که میشود بر این نظر ارائه کرد اینست که روایت عبدالرحمان ذیلی دارد که از حضرت صادق سوال کرده است الحج علی الغنی والفقیر؟ قال الحج علی الناس جمیعا کبارهم و صغارهم

بنابراین آن کبار و صغاری که بیان شده منظور صغار آدمهایی هستند که تازه به گردونه تکلیف گرائیده اند بالغ هستند ولی سنشان کم است شاهد اینکه در بحث غنی و فقیر وقتی از امام پرسش میشود اگر بر ظاهر بخواهیم عمل کنیم و امام بفرماید کبارهم و صغارهم یعنی فقیر و غنی با بحث استطاعت سازگار نیست بنابراین غنی و فقیر باید معنای دیگری داشته باشد.

غنی یعنی انسان سرمایه دار و فقیر یعنی انسانی که به مرز دارایی فراوان نرسیده در بحث صغار و کبار نیز همینگونه است حضرت میفرماید کبارهم یعنی انسانهای پولدار و معروف و صغارهم یعنی انسانهایی که سرمایه دار نیستند اما امکان رفتن حج برایشان فراهم است همنطور که در بحث مال از غنی و فقیر به کبیر و صغیر استعمال شده که استعمالات عرفی است و بر اساس عرف تفسیر میشود عرف در باب صغیر و کبیر نسبت به حج میفهمد صغیر یعنی تازه به دوران رسیده برای انجام حج و کبیر یعنی کسی که در تکلیف تجربیاتی دارد و جا افتاده است در بحث غنی و فقیر هم چنین است .

لذا با این روایات نمیتوان رفت سراغ اینکه بر صبی ممیز حج واجب است و اما در روایتی که امام فرموده یذبح عنه حج استحبابی است که صبی ممیز و غیر ممیز را میتوان به حج برد اما عنوان حج استحبابی یا حج تمرینی میگیرد ولی کلام ما در بحث حجةالاسلام است که این روایات دلالت دارند و تنها دلیل محکم اطلاق آیه شریفه است .

اگر بخواهیم از آیه اینچنین اطلاق بگیریم صبی ممیز و غیر ممیز و طفل را هم شامل میشود زیرا ناس عنوانی است که هر بنی البشر را شامل میشود

اولا لم یلتزم احد به اطلاق این آیه

ثانیا ایه شریفه مقید شده است توسط روایاتی که در آینده میآید و یکی از آن روایات که مشهور است روایت رفع القلم عن الصبی است که اگر از جهت سندی و دلالت کامل شد میشود مقید آیه شریفه

﴿لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا﴾ مقید میشود و مورد صبی از او خارج میشود چه ممیز و چه غیر ممیز وتنها بالغین من الرجال و النساء تحت ایه شریفه باقی میمانند .

لذا ابتدائا در اطراف حدیث شریفه از جهت سند و دلالت بحث میکنیم.