موضوع: الأمارات/أحكام القطع /علم اجمالی

خلاصه جلسه قبل

کلام در علم اجمالی بود در تعبّدیات در جایی که امتثال تفصیلی ممکن است؛ مسائلی مطرح شد مسأله این بود که احتیاط مستلزم تکرار نباشد، تکلیف استقلالی باشد و اصل تکلیف معلوم باشد؛ مسأله دوّم احتیاط مستلزم تکرار نباشد، تکلیف ضمنی باشد و اصل تکلیف معلوم باشد؛ و مسأله سوّم اینکه احتیاط مستلزم تکرار نباشد، تکلیف استقلالی باشد و اصل تکلیف معلوم نباشد؛ مسأله اوّل و دوّم تمام شد؛ در مسأله سوم عرض شد که خارج از محلّ بحث است و این بحث بصورت کلّی مطرح شده است که هرکجا امتثال اجمالی تصوّر شود چه از اطراف علم اجمالی باشد یا نباشد؛ در اینجا دوران امر است بین وجوب و اباحه؛ برای عدم کفایت امتثال اجمالی دو وجه گفته شد؛ وجه اوّل تمام شد؛ وجه دوّم کلام محقّق نائینی بود که فرمود امتثال اجمالی کافی نیست چون قابل بعث و انبعاث نیست؛ اطاعت متوقّف بر بعث و انبعاث است؛ بنابراین امتثال اجمالی کافی نیست باید تحقیق کنیم شاید ذمّه مکلّف هنوز مشغول باشد لذا قاعده اشتغال را مطرح می‌کند: الاشتغال الیقینی یستدعی الفراغ الیقینی.

محقّق خوئی به استادش اشکال کرده و فرموده است اطاعت یعنی اینکه عبد ماموربه مولا را با تمام قیود و خصوصیات اتیان کند و حکم عقل به معنای حکم کردن نیست بلکه بمعنای ادراک است؛ عقل درک می‌کند حسن اطاعت را؛ و استحقاق عقاب را برای کسی که اطاعت نکند؛ و الّا حکمی ندارد و در حکم مولا تصرّف نمی‌کند و حکم مولا را کم و زیاد نمی‌کند؛ و اگر کاری کنیم که حکم واقعی اگر وجود دارد امتثال شود، این انقیاد است و از نظر حکم عقل مشکلی ندارد؛ لذا امتثال اجمالی کافی است؛ و از طرفی اگر شکّ کنیم مجرای برائت است نه قاعده اشتغال.

تا اینجا بحث در صورتی بود که احتیاط مستلزم تکرار نبود.

امّا صوری که احتیاط مستلزم تکرار است

اوّلین اشکالی که صاحب کفایه ذکر می‌کند این است که اگر در باب عبادات امتثال تفصیلی ممکن باشد مانند جایی که قبله مشخّص نیست ولی می‌تواند تحقیق کند و علم حاصل کند، این کار را نکند و به چهار طرف نماز بخواند؛ اشکال شده است که این لعب به مولاست که نماز را که باید به سمت قبله بخوانیم به چهار طرف بخوانیم؛ سپس خود مرحوم آخوند جواب می‌دهد و می‌گوید ممکن است یک غرض عقلائی مترتّب باشد بر این نماز خواندن به چهار طرف؛ مکلّف نمی‌خواهد تشریع کند بلکه می‌خواهد زیاد نماز بخواند: حاجی سبزواری در نبراس می‌فرماید:

إن الصلاة خیر موضوع فمن * شاء استقلها و من شاء ما وهن

محقّق خوئی می‌فرماید این جواب کافی نیست علی کلّ حال لعب به امر مولا سرایت می‌کند به ماموربه و به شریعت؛ عبادت قصد قربت نیاز دارد و این باید در خارج محقّق شود و دیده شود؛ صرف غرض عقلائی داشتن کافی نیست لذا باید گفت لعب در صورتی مضرّ به عبادت است که به اصل نماز تعلّق بگیرد؛ و الّا اگر مربوط به کیفیت عبادت باشد یعنی اصل نماز را قصد قربت است لکن کیفیّتش را به چهار طرف می‌خوانیم مشکلی ندارد و این لعب به اتیان ماموربه صدمه نمی‌زند.

بنظر می‌رسد فرمایش محقّق خوئی چیزی بیشتر از فرمایش صاحب کفایه نیست که بحث غرض عقلائی است که متعلّق به کیفیت است؛ چرا چهار مرتبه می‌خواند چون الصلاة خیر موضوع؛ باید نماز به سمت قبله را اتیان کند و اگر به چهار طرف بخواند یقین می‌کند یکی بسمت قبله است و از سه نماز دیگر هم لذّت می‌برد که ذکر الله الاکبر است؛ بنابراین لعب به امر مولا هم در بیان محقّق خوئی هم مرحوم آخوند به ماموربه سرایت نمی‌کند و مانع نیست.