موضوع: اصول عملیه /اصل برائت /ادله برائت در سنت

خلاصه جلسه گذشته : در بحث اصول به اینجا رسیدیم که در حدیث رفع استدراکاتی لازم بود تا استدلال به این حدیث شریف تکمیل گردد دو مورد از استدراکات ذکر شد .

مورد سوم : حدیث شریف رفع اختصاص به احکام تکلیفی ندارد بلکه تمام احکام را شامل میشود چه احکام تکلیفی و چه احکام وضعی و دلیل این شمول و عمومیت ظاهر حدیث است رفع عن امتی مالا یعلمون که "ما" در اینجا اسم نکره مبهم است که استعداد دارد تمام احکام را بگیرد و همچنین این حدیث شریف همانطور که در رابطه با متعلقات احکام جاری میشود نسبت به موضوعات احکام نیز ساری و جاری است مثلا فعل مکلف مانند افطار که متعلق تکلیف حرمت قرار میگیرد (وقتی حرمت تعلق میگیرد به افطار که فعل است افطار میشود متعلق تکلیف) و گاهی همین افطار موضوع است برای تکلیف مانند جایی که محل وجوب کفاره است یعنی اگر مکلف در ماه رمضان روزه خودش را عمدا افطار کرد هم متعلق در اینجا محل سخن است هم موضوع ؛ متعلق یعنی افطار و موضوع یعنی همین افطار نسبت به وجوب کفاره پس افطار هم متعلق قرار گرفته و هم موضوع.

حال اگر در این حدیث شریف افطار مورد اضطرار یا اکراه واقع شد ، حرمت افطار وهمچنین وجوب کفاره از این افطار برداشته میشود نتیجتا در این افطار نه حرمتی است از باب اینکه متعلق است و نه کفاره ای است از باب اینکه موضوع است وجوب کفاره و حرمت هر دو رفع میشود بخاطر اضطرار یا اکراه .

در مقام تکمیل امر سوم نیاز به توضیح داریم و آن اینکه تعلق اضطرار و اکراه به متعلَق تکلیف به دو صورت تصور میشود

صورت اول : متعلق تکلیف کلی باشد به شکلی که ساری و جاری است و شامل همه مصادیق خارجی میشود مانند حرمت شرب خمر که متعلَق است برای حرمت لکن این شرب خمر دارای سریان و اطلاقی است که منحل میشود به افراد شرب اگر متعلَق اضطرار یا اکراه به شکل کلی ساری بود در اینصورت اگر مکلف مضطر شد به یکی از مصادیق این کلی موجب نمیشود که رفع حرمت شود از افراد دیگر بعبارة اخری اگر یکی از افراد کلی مورد اضطرا یا اکراه قرار گرفت معنایش این نیست که توسط حدیث رفع حرمت از تمام افراد این کلی برداشته میشود بلکه حرمت از همان مورد یا مصداق مورد نظر رفع میگردد بعنوان مثال اگر فرض کنیم بعدد زمان از صبح تا شب چند شرب خمر اتفاق افتاده است شرب خمر ساعت اول روز مود اضطرار و اکراه است مکلف مجبور به آن است که در اینجا حرمتش برداشته میشود اما حرمت ساعات دیگر که محل اضطرار و اکراه نیست برداشته نمیشود .

صورت دوم : متعلق اضطرار کلی به شکل صرف الوجود باشد و دارای سریان نباشد بلکه صرف الوجود را مورد نظر قرار دهیم مانند وجوب صلاتی که متعلقش صرف وجوب صلاة است اگر متعلق صرف وجوب صلاة است و تکلیف منحل نمیشود به افراد متعدد یا دارای عموم بدلی نیست و ترک یکی از این افراد صلاة مورد اضطرار قرار گرفت در جزئی از وقت در اینجا وجوب صلاة برداشته نمیشود بجهت اینکه مضطرٌ الیه یعنی مکلفی که مورد اضطرار قرار گرفته متعلق وجوب نیست زیرا متعلق وجوب صرف الوجوب است نه فرد و آنچه که متعلق و حکم است صرف الوجود است .این متعلق حکم مورد اضطرار قرار نگرفته است بلکه یکی از افراد صلاة مورد اضطرار است

نتیجتا اگر در ساعت اول نماز ظهر ترک صلاة مورد اضطرار قرار گرفت و جائری وادار کرد که نماز نخواند معنایش آن نیست که وجوب صلاة از او براشته شده است بلکه وجوب صلاة مورد اضطرار قرار نگرفته آنچه مورد اضطرار قرار گرفته فردی از صلاة است و وجوب صلاة به قوت خود باقیست و باید در ساعات بعدی نماز را اتیان نماید .

آری اگر ترک صلاة در تمام وقت یا خصوص آخر وقتی که مکلف نماز نخوانده و زمان ضیق شد و جائری وادار کرد به ترک صلاة در آنجا برحسب حدیث وجوب برداشته میشود .

این در رابطه با تکالیف استقلالی بود و همچنین سخن در رابطه با تکالیف غیر استقلالی است مانند وجوب جزء یا شرط در واجبات اگر کسی مضطر شد به ترک سوره از نماز با فرض اینکه میتواند نماز را با فرد دیگری در وقت دیگر اتیان نماید اینجا نیز حدیث وجوب را از همه افراد برنمیدارد اگر شخص اتیان کرد ناقص را مثلا مضطر است به ترک سوره در اول وقت و نماز بدون سوره خواند با فرض اینکه میتواند نماز با سوره را در وقت دیگر بخواند در اینجا اگر مکلف مضطر در تمام افراد شد یعنی از اول وقت تا آخر وقت در اینجا وجوب یا تکلیف به متعلق جامع برداشته میشود .

وقتی مشخص شد تکلیف استقلالی با غیر استقلالی در باب اضطرار و اکراه فرق نمیکند و در هر دو صورت وجوهی که در تکالیف استقلالی بیان شد در غیر استقلالی نیز بیان میشود سوالی پیش میآید به این مضمون

سوال : بعد از آنیکه مکلف در باب تکالیف غیر مستقله مانند جزء و شرط گرفتار اضطرار شد و نتیجتا مرکب تام را نیاورد آیا واجب است مرکب ناقص را اتیان نماید ؟ یعنی در بحث نماز حال که نشد نماز باسوره را اتیان نماید واجب باشد نماز بدون سوره را انجام دهد

این سوال دو جواب دارد و دارای دو نظریه است

جواب اول : آری واجب است اتیان نماز بدون سوره

جواب دوم : خیر واجب نیست

نظریه اول به این صورت که مرفوع توسط حدیث رفع همان جزئیت مضطرٌ الیه بود سوره مورد اضطرار قرار گرفته بود توسط حدیث وجوب سوره برداشته میشود اما بقیه اجزاء بر جزئیت و شرطیت خود باقی میماند و مکلف موظف است نماز ناقص را بجای نماز کامل اتیان نماید.

نظریه دوم به این صورت است که در جایی که جزئیت سوره مورد اضطرار قرار گرفت و مکلف میخواهد نماز بدون سوره بخواند این نظریه میگوید وجوب ندارد .

چرا نماز ناقص وجوب ندارد؟

پاسخ: آنانیکه قائل به این نظریه هستند میگویند امر ضمنی حدوثا و بقاءً تابع اصل تکلیف است یعنی وقتی تکلیف تعلق گرفت به مجموع صلاة هر یک از این اجزاء هم وجوب حدوثی و هم وجوب بقائی آنها وابسته میشوند به این امر کلی همانند حکم وضعی که منتزع میشود از حکم تکلیفی که جزئیت شرطیت تابع منشأ انتزاع است و منشا انتزاع اصل تکلیفی است که تعلق میگیرد به مجموع من حیث المجموع و مقید بما هو مقید

حال اگر تکلیف به مجموع، مورد اضطرار قرار گرفت تکلیف به بقیه اجزا و شرایط نیازمند به دلیل است دلیلی که در اول آمد مرکبی را واجب کرده بود با 10 جزء یعنی جزئیت هر یک از این موارد تابع تکلیفی است که رفته است روی 10 جزء ؛ وقتی با اضطرار به ترک یک جزء، مرکب شکست دیگر مرکب 9 جزئی دلیل ندارد و برای وجوبش به دلیل دیگری غیر از اقم الصلاة نیاز داریم

نتیجتا با مضطرالیه واقع شدن یا مکره علیه واقع شدن یک جزء ،تکلیف به اصل نماز دارای 10 جزء ساقط میشود و وجوب صلاة با نماز بدون آن جزء نیاز به دلیل دارد مثلا در بحث قرائت اگر شخصی مورد اکراه یا اضطرار قرار گرفت که نماز بدون قرائت را اتیان کند وجوب این نماز نیاز به دلیل مستقل دارد و حدیث رفع وقتی تکلیف به صلاة را با قرائت ساقط کرد وجوب صلاة بدون قرائت باید توسط یک دلیل دیگر اثبات شود و حدیث رفع در اینجا گویشی ندارد و اجنبی است .

البته در خصوص صلاة ممکن است کسی ادعا کند که دلیل دیگر دارد و آن اهمیت شریعت است به صلاه که الصلوة لا تسقط بایِّ حالٍ مثلا در باب حدیث غریق با چهار تکبیر چهار رکعت نماز او اتیان میشود در خصوص نماز میتوان گفت با مضطر و مکره الیه شدن بعضی از اعضا بقیه اعضا را باید اتیان کرد آن هم بخاطر دلیل دیگر.