پس از آنکه احکام ترک وطی و نقش آن در تحدید نسل بررسی شد ، اینک در ادامه ممکن است که کسی به خاطر حرمت ترک وطی ، بر اساس شرائط خودش این کار را نکند یعنی مبتلای به حرمت نشود و مبادرت به فعل وطی داشته باشد لکن قصد عزل در این مقاربت را داشته باشد. آری این عزل هم به سهم خودش کی از عوامل تحدید نسل خواهد بود.

و اما برای تحقق عزل فرقی ندارد که منی را خارج از رحم افراغ کند یا آنکه طبق امکانات عصر ما از آن وسائل مخصوص (ظرف پلاستیکی) استفاده نماید چرا که در این روش هم بالاخره در نهایت آن منی در خارج از رحم افراغ می شود هر چند که در لحظه انزال داخل در رحم بوده است.

و اما این مساله شقوق متعددی دارد.

بیان ذلک :

الف : از یک جهت حکم تکلیفی آن و حکم وضعی آن بررسی خواهد شد.

ب : بررسی مساله در فرض حرّه یا امه بودن زوجه

ج : بررسی مساله در صورت فی نفسه یا در شرائط خاص مثل رضایت زوجه

فلذا نقول : بحث عزل از کنیز قطعا بلااشکال است. (لوجود النص فیها) و از بحث ما خارج می باشد.[1]

و اما بحث عزل از زوجه حره در دو مقام مطرح می شود :

مقام اول : گاهی در ضمن عقد موقت بحث می شود.

مقام دوم : گاهی دیگر در عقد دائم محل بحث است.

و اما نسبت به زوجه ای که در عقد موقت است هیچ خلافی بین فقها نیست که عزل در ایشان جایز است.[2]

ولی نسبت به زوجه ای که در عقد دائم است ، در اینجا مساله دو صورت جداگانه دارد.

الف) تاره در حکم عزل فی نفسه (از جهت تکلیفی) بحث میشود یعنی منهای اذن زوجه و بدون اشتراط در ضمن عقد نکاح

و اخری در حکم عزل با ملاحظه رضایت زوجه یا لحاظ اشتراط ضمن عقد بحث می شود.

و اما بحث از حکم تکلیفی عزل از زوجه در عقد دائم به صورت فی نفسه

در اینجا بین فقها اختلاف است. بعضی از فقها قائل به حرمت عزل به صورت فی نفسه شده اند مثلا صاحب جواهر این ادعای حرمت را به مرحوم شیخ مفید در مقنعه و شیخ طوسی در مبسوط نسبت داده است.[3]

نقطه مقابل برخی دیگر از فقها قائل به جواز عزل شده اند علی وجه الکراهه که ادعا شده مشهور فقها قائل به همین قول هستند.

و اما مدرک و مستند قائلین به حرمت 4 دلیل می باشد.

1 . برخی از روایات باب مثل ما روی عن النبی صلی الله علیه و اله :

نَهَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ‌عَنْ ‌عَزْلِ ‌الْحُرَّةِ إِلَّا بِإِذْنِهَا[4]

یا برخی از تعابیر دیگر که عزل را در حکم زنده به گور کردن فرزند داشته است یا به قتل فرزند تشبیه شده است.

البته همانطور که مخفی نیست تمام این حرف ها مربوط به مذاهب اهل تسنن است و هیچ یک از این حرف ها در منابع روایی شیعه وارد نشده فلذا در نزد ما اعتباری ندارد.

2 . برخی دیگر برای اثبات حرمت عزل این چنین استدلال کرده اند که عزل سبب فوت غرض از نکاح هست چرا که غرض اصلی نکاح عبارتست از استیلاد فلذا قهرا عزل سبب می شود که این غرض اصلی (استیلاد) ضایع شود.