موضوع: فقه الاسره/صله الارحام و قطیعتها / بررسی روایات دال بر وجوب مطلق صله رحم

در بحث فقه کلام به روایاتی رسید که دال بر وجوب صله رحم به طور مطلق هستند. فقهائی که معتقد به وجوب صله رحم به طور مطلق هستند دو دسته روایات دارند که دسته اول صله رحم را در اقل مراتب واجب می کند و دسته دیگر در اعلی مراتب و به طور مطلق ثابت می کند.

استاد بزرگوار در مقام بیان و بررسی دسته دوم از روایات بودند که اولین روایت از جمیل بن دراج بیان شد.

جناب جمیل بن دراج از معنای آیه ﴿وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيبا﴾[1] سوال می کند. در متن روایت وجه سوال و مقصود جمیل بیان نشده است اما به تناسب جواب ، متوجه می شویم سوال جمیل در رابطه با صله رحم و ارحام است. حضرت نیز در پاسخ می فرماید : خداوند امر به صله رحم فرموده و بلکه ایشان را تعظیم کرده است.

البته در برخی دیگر از نقل ها به جای منه ، معه آمده است و در برخی دیگر مُنّه (به معنای قدرت) ضبط شده است و در برخی دیگر از نقل ها مِنّه (به معنای نعمت) آمده است و در مرجع ضمی «منه» اختلاف است که برخی آن را به خود الله بر میگردانند و برخی دیگر آن را به کلمه تقوا که از «اتقوا» فهمیده می شود برگرداندند.

نکته : عبارت أَ لَا تَرَى أَنَّهُ جَعَلَهَا مِنْهُ ظاهرا در مقام تعلیل برای عظَّمَهَا آمده است.

ضمیر «انّه» به الله و ضمیر «جعلها» به ارحام برمیگردد. اما در مرجع «منه» اختلاف است :

1- به الله برمیگردد.

معنا می شود : مگر ندیدی که خدا ارحام را از خودش قرار داده است. یعنی در رتبه خودش قرار داده چرا که «ارحام» ، عطف به الله شده در آیه شریفه.

2- نظر استاد : به تقوا برمیگردد. تقوا از «اتقوا» گرفته شده است. در خود تقوا از حیث تانیث و تذکیر جائز الوجهین است.

معنا می شود : مگر ندیدی خدا صله ارحام را مرتبه ای از تقوا قرار داده است؟

3- منه نیست ، معه است.

معنا می شود : مگر ندیدی ارحام را همراه خودش قرار داده است؟

4- منه نیست ، مُنّه است. یعنی قدرت است.

معنا می شود : مگر ندیدی که ارحام را مایه قدرت قرار داده است؟ چرا که در گذشته اقوام و قبیله موجب قدرت بوده است.

5- مِنّه است به معنای نعمت است.

معنا می شود : مگر ندیدی ارحام را نعمت قرار داده است؟

علی ای حال این صحیحه به وضوح دلالت دارد بر وجوب صله رحم آن هم به طور مطلق و با این تاکید و سفارش ویژه دارد چرا که پس از امر به صله رحم آن را مورد تعظیم قرار داد و آن را هم رتبه رعایت تقوای الهی دانست که همه ی این تاکید ها کاشف از اهمیت و جایگاه خاص صله رحم است فثبت المطلوب به اینکه بر اساس این روایت صله رحم محکوم به وجوب می باشد آنهم علی وجه المطلق

2 - هکذا مثل ما رواه الصدوق رحمه الله باسانیده عن علی بن الحسین بن الفضال فی الخطبه المعروفه فی فضل شهر الرمضان عن النبی صلی الله علیه و اله و سلم :

... صِلُوا أَرْحَامَكُم‌ ...[2]

همانطور که روشن است این روایت به صیغه امر است و ظهور در وجوب دارد و به طور مطلق صله رحم را واجب شمرده است.

اشکال و جواب :

البته که لا یخفی که ممکن است سیاق این روایت که محفوف به اوامر مستحبی است برای برخی ها شبهه بر انگیز شود که شاید این صیغه امر هم (صلوا) برای وجوب نباشد.

در حالیکه خیر قطعا چنین نیست چون در همین خطبه و در همین روایت مذکور غیر از اوامر مستحبی ، اوامر وجوبی مسلم دیگری هم داریم که جمع آن ها مانعی ندارد ( مشابه نقل اغتسل للجنابه و الجمعه که در اینجا با یک صیغه امر هم به وجوب و هم به ندب به طور مشترک اشاره شده است) در اینجا هم هکذا یعنی برخی از فقرات این خطبه شعبانیه قطعا امر مستحبی است مثل ارْفَعُوا إِلَيْهِ أَيْدِيَكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَوْقَاتِ صَلَاتِكُم‌

و برخی دیگر آن قطعا امر واجب هستند مثل غُضُّوا عَمَّا لَا يَحِلُّ النَّظَرُ إِلَيْه‌ ابصارکم أَبْصَارَكُم‌

فلذا مانعی ندارد در خطابی که فقره ای از آن واجب و فقره ای از آن مستحب در کنار هم آمده باشد مثل همین دستور صلوا ارحامکم که می توان آن را حمل بر وجوب کرد.

3 – معتبره طلحه بن زید از امام صادق علیه السلام :

أَنَ‌ رَجُلًا مِنْ‌ خَثْعَمٍ‌ جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي مَا أَفْضَلُ الْإِسْلَامِ فَقَالَ الْإِيمَانُ بِاللَّهِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ صِلَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا فَقَالَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ.[3]

همانطور که در این روایت ملاحضه می فرمایید در اینجا صله رحم در عداد و شمار فرائض قرار گرفته و حتی بر فریضه مهمی مثل فریضه امر به معروف ونهی از منکر مقدم شده است.

در وجوب امر به معروف و نهی از منکر احدی شک ندارد. اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در روایات بسیار بیان شده است. حالا در این روایت صله رحم افضل و بالاتر از امر به معروف است.

روشن است که در لسان این روایت با توجه به این فضا وجهی برای حمل بر اخلاقی بودن مساله صله رحم نیست چرا که لحن این روایت در مقام شمارش فرائض و اصول اصلی اسلام است فلذا بدین جهت و به اعتبار این سیاق طبیعی است که این مساله صله رحم جزء فرائض بوده باشد.