موضوع: الأصول العملية/شرائط الأصول /خاتمه[1]

خاتمةٌ فی شرائط الأصول

مرحوم آخوند می‌فرماید: در حسن احتیاط هیچ گونه شرط وجودی معتبر نیست فلذا احتیاط در هرحال حَسن است، یعنی چه شک در اصل تکلیف باشد و چه شک در مکلفٌ‌به باشد و چه در امور مهمه باشد و چه در امور غیرمهمه باشد و هکذا چه موجب تکرار باشد و چه نباشد، در همه‌ی این موارد مذکوره احتیاط حسن است.

لکن حُسن احتیاط یک شرط عدمی دارد و آن عبارتست از اینکه احتیاط موجب اختلال نظام نشود.

نقد مرحوم آخوند بر کلام مرحوم شیخ:

مرحوم شیخ بیانی را ارائه فرمودند که مرحوم آخوند آن را قبول نداشته فلذا نقد می‌کند و می‌فرماید:

بیان ذلک: مرحوم شیخ می‌فرمایند در جاییکه امکان تحصیل علم تفصیلی است، امتثال احتیاطی علم اجمالی صحیح نیست مثل اینکه دو لباس هست و من علم اجمالی دارم که یکی از آنها نجس است و از طریق فحص می‌توانم علم تفصیلی کسب کنم که دقیقاً و عیناً کدام لباس نجس است لکن در همین جا به صورت احتیاط و تکرار عمل در هر دو لباس امتثال علم اجمالی می‌کنم در اینجا به نظر مرحوم شیخ این‌گونه امتثال صحیح نمی‌باشد به دو دلیل:

۱. این تکرار در شرایط مذکور سبب لعب با مولی می‌شود.

۲. تکرار از سر لعب منافات دارد با قصد وجه.

اینک مرحوم آخوند در مقام نقد کلام شیخ اینگونه می‌فرماید که:

اولاً شما که مخالف اعتبار قصد وجه بودید، پس چه شد که اینجا مدافع آن شدید!؟

ثانیاً همیشه و همه جا تکرار عمل سبب لعب با مولی نمی‌شود بلکه گاهی اوقات حتی بخاطر ترتب غرض عقلایی بر تکرار، در اینجا تکرار عمل مطلوب هم می‌باشد مثل آنجاییکه مهمانی جهت قبله صاحب خانه را نمی‌داند و صاحب خانه هم موجود است و تحصیل علم تفصیلی جهت قبله هم ممکن است لکن اگر صاحبخانه را بیدار کند بخاطر خستگی ایشان یا کسالتشان سبب اذیت و آزارشان شده است، اینک در اینجا اگر این مهمان نماز صبح را به چهار جهت تکرار بکند بلحاظ آن غرض عقلایی مذکور این تکرار سبب لعب با مولی نخواهد بود.

شرایط جریان اصالة البرائة

مرحوم آخوند می‌فرماید: در اجرای برائت مطلقا چه عقلی و چه نقلی شرط است که اول فحص کنیم و ببینیم آیا واقعاً دلیلی وجود دارد یا خیر و بعد الیأس می‌توان برائت جاری کرد.

لکن وجوب فحص در برائت عقلی از خودش پیداست و در می‌آید چون موضوعش عدم البیان است پس طبعاً لازم است از قبل فحص صورت بگیرد تا عدم البیان محرز شود.

لکن وجوب فحص در برائت شرعی از خود روایت [رفع مالایعلمون] در نمی‌آید بلکه باید از دلیل مستقل دیگری کمک گرفت تا وجوب فحص در برائت نقلی را ثابت کند، که آن دلیل مستقل چهار مورد است:

۱. عقل: عقل می‌گوید قبل از فحص معلوم نیست مالایعلمون باشی پس برو فحص کن تا مطمئن بشوی چراکه بالاخره علم اجمالی به یک سری تعلق گرفته است پس فحص لازم است.

اجماع

۳. آیات و روایات دال بر وجوب تعلم و تفحص

۴. روایات دال بر مؤاخذه‌ی بر ترک تعلم و تفحص

البته لایخفی که به نظر مرحوم آخوند دو دلیل اول (عقل و اجماع) مردود هستند فلذا فقط دو دلیل اخیر مقبول می‌باشند.

تذکر: فقط در برائت از شبهات حکمیه فحص لازم است فلذا در برائت از شبهات موضوعیه بالاتفاق فحص لازم نیست به دلیل صحیحه زراره از امام باقر سلام الله علیه: «عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ أَصَابَ ثَوْبِي دَمُ رُعَافٍ أَوْ غَيْرُهُ أَوْ شَيْ‌ءٌ مِنْ مَنِيٍّ فَعَلَّمْتُ أَثَرَهُ.... قُلْتُ فَهَلْ عَلَيَّ إِنْ شَكَكْتُ فِي أَنَّهُ أَصَابَهُ شَيْ‌ءٌ أَنْ أَنْظُرَ فِيهِ؟ قَالَ لَا وَ لَكِنَّكَ إِنَّمَا تُرِيدُ أَنْ تُذْهِبَ الشَّكَّ الَّذِي وَقَعَ فِي نَفْسِكَ...»[2]