موضوع: الأصول العملية/أصالة البراءة /خاتمه

شرایط جریان اصالة البرائة

شرط اول: اجرای برائت موجب ثبوت حکم شرعی از جهت دیگر نشود چون شأن برائت فقط نفی تکلیف است نه اثبات تکلیف بنابراین اگر در جایی با اجرای اصالة البرائة و نفی تکلیف سبب شود که اثبات تکلیف برای چیز دیگر باطل است.

مثل اینکه علم اجمالی داریم یکی از دو ظرف نجس است،اگر در ظرف الف برائت جاری کنیم معنایش اثبات وجوب اجتناب از ظرف باقیمانده است که در اینجا با اجرای برائت در یک طرف و نفی تکلیف از یک طرف سبب اثبات اصل تکلیف در طرف دوم شد (که البته مرحوم آخوند از این مثال جواب می‌دهد که بحث ما در برائت از شبهات بدویه است ولی این مثال از اطراف علم اجمالی است که قهراً از ما نحن فیه خارج می‌باشد).

شرط دوم: اجرای برائت موجب ضرر به دیگران نشود مثل کسی که درب قفس طوطی را باز می‌کند و طوطی فرار می‌کند سپس شک در ضمان می‌کند که آیا ضامن هست یا خیر؟

در اینجا اگر این شخص برائت از ضمان جاری کند سبب ضرر به دیگران شده است پس قهراً صحیح نیست.

نقد و بررسی شروط فاضل تونی

مرحوم آخوند رحمت الله علیه می‌فرماید: از نظر ما هر دو شرط فاضل تونی در اجرای برائت مردود است و ما به هیچ یک از دو شرط مذکور در اجرای برائت نیاز نداریم.

رد شرط اول: اجرای اصالة البرائة برای نفی تکلیف به چهار صورت قابل تصور است که سبب اثبات تکلیف می‌شود و ما این چهار صورت را بررسی می‌کنیم و بعد می‌بینیم که اثبات تکلیف در موارد مذکور ربطی به اصالة البرائة نداشته است.

یعنی اصالة البرائة مثبِت آن تکلیف دوم نبوده است فلذا وجهی برای این شرط فاضل تونی رحمت الله علیه باقی نمی‌ماند.

بیان ذلک:

۱. نذر کردم اگر توتون عقوبت نداشته باشد من یک درهم به فقیر صدقه بدهم، در اینجا برائت عقلی از استحقاق عقوبت جاری می‌شود که در نتیجه موضوع وفای به نذر فراهم می‌شود.

لایخفی چون سخن از استحقاق عقوبت بود از این جهت برائت عقلی جاری شد.

۲. نذر کردم اگر توتون حرام نباشد من یک درهم به فقیر صدقه بدهم که در اینجا برائت نقلی از حرمت جاری می‌شود و در نتیجه موضوع وفای به نذر فراهم می‌شود

۳. نذر کردم اگر توتون حکم ظاهری نداشته باشد من یک درهم به فقیر صدقه بدهم، در اینجا برائت نقلی از حکم ظاهری جاری می‌شود و در نتیجه موضوع وفای به نذر فراهم می‌شود.

۴. به هنگام نماز ظهر شک می‌کنم آیا دین حالّی (نه موجل) دارم که نتوانم نماز بخوانم یا ندارم فلذا الآن می‌توانم نمازم را شروع کنم، در اینجا برائت شرعی از دین حالّی جاری می‌شود که در نتیجه زمینه اقامه‌ی نماز برای من فراهم می‌شود.

ملاحظه فرمودید که در سه مثال اول برائت عقلی و شرعی موضوع برای یک حکم شرعی (نذر صدقه) واقع شده است یعنی با اجرای برائت موضوع یک حکم شرعی دیگر فراهم می‌شود و در مثال چهارمی برائت شرعی با یک حکم شرعی دیگر (شروع نماز) ملازمه پیدا کرده است.

به هرحال در کل چهار صورت مذکور برائت فقط نفی تکلیف کرده است نه آنکه خودش اثبات تکلیف هم کرده باشد،خیر برائت یا موضوع اثبات تکلیف دیگر را فراهم کرده است و یا آنکه برائت ملازمه با اثبات تکلیف دیگری داشته است فلذا در هیچ‌یک خودش مستقیماً اثبات تکلیف نکرده است.

رد شرط دوم: مرحوم آخوند می‌فرماید شرط دوم مرحوم فاضل تونی مردود است چون اجرای شرط اصالة البرائة مشروط به آنست که دلیل نداشته باشیم (الاصل اصیل حیث لا دلیل) و در مثال مذکور ما دلیل برای اثبات ضمان داریم و آن عبارتست از (من اتلف مال الغیر فهو له ضامن فلذا نوبت به اجرای اصالة البرائة نمی‌رسد).