موضوع: فصلٌ فی مقدّمة الواجب/مباحث مقدّماتی /تقسیمات واجب- واجب معلّق و واجب منجّز

متن کتاب: إذا عرفت‌ ذلك (1) فقد عرفت‌ أنه لا إشكال أصلا فی لزوم الإتیان بالمقدمة قبل زمان‌ الواجب‌ إذا لم یقدر علیه بعد زمانه (2)‌ فیما كان وجوبه (3) حالیا مطلقا و لو (4) كان‌ (3) مشروطا بشرط متأخر كان (5)‌ معلوم الوجود فیما بعد كما لا یخفى،‌ ضرورة فعلیة وجوبه (3) و تنجزه (3) بالقدرة علیه (6) بتمهید مقدمته (6)،‌ فیترشح‌ منه (6)‌ الوجوب علیها (7) على الملازمة (8) و لا یلزم منه (9) محذور وجوب المقدمة قبل وجوب ذیها (10) و إنما اللازم‌ الإتیان بها (11) قبل الإتیان به (10)،

    1. ای امکان فعلیّة الوجوب قبل زمان الواجب.

    2. ای اذا لم یقدر علی اتیان المقدّمة بعد زمان الواجب، لکون الواجب موقّتاً مضیّقاً یفوت بفعل المقدّمة فی وقت الواجب.

    3. ای وجوب الواجب.

    4. عبارت «و لو کان مشروطاً الخ»، بیان و تفسیر برای مطلقاً بوده و فرد خفیّ اطلاق سابق را بیان می نماید ای «فیما کان وجوب الواجب حالیّاً مطلقاً سواءٌ کان الوجوب مطلقاً و الواجب معلّقاً علی الشرط الاستقبالی او کان الوجوب مشروطاً بشرطٍ حاصلٍ او مشروطاً بشرطٍ متأخّرٍ کان معلوم الوجود فیما بعد».

    5. ای کان تلک الشرط المتأخّر.

    6. ای الواجب.

    7. ای علی مقدّمة الواجب.

    8. ای ملازمة وجوب ذی المقدّمة لوجوب المقدّمة.

    9. ای من وجوب مقدّمة الواجب قبل زمان الواجب.

    10. ای ذی المقدّمة.

متن کتاب: بل‌ لزوم‌ الإتیان بها (1) عقلا و لو لم نقل بالملازمة (2) لا یحتاج‌ إلى مزید بیان و مئونة برهان كالإتیان‌ بسائر المقدمات (3) فی زمان الواجب‌ قبل إتیانه‌ (4) (5).

فانقدح‌ بذلك‌ أنه لا ینحصر التفصی‌ عن هذه العویصة (6) بالتعلق‌ بالتعلیق (7)‌ أو بما یرجع إلیه‌ (8) من جعل الشرط (9) من قیود المادة فی‌ المشروط (10) (11) (12).

    1. ای بالمقدّمة.

    2. ای و لو لم نقل بملازمة وجوب ذی المقدّمة لوجوب المقدّمة، لأنّه حتّی علی القول بعدم ملازمة وجوب ذی المقدّمة لوجوب المقدّمة، و ان لم یترشّح الوجوب المولی من ذی المقدّمة الی المقدّمة، و لکن یکون اتیان المقدّمة عند فعلیّة وجوب ذی المقدّمة واجباً عقلیّاً ارشادیّاً و ان لم یکن واجباً مولویّاً و لا اطاعة و لا عصیان له الّا اطاعة الامر المتعلّق بذی المقدّمة و عصیانه و لا ثواب و لا عقاب له الّا ثواب اطاعة الامر المتعلّق بذی المقدّمة و عقاب عصیان الامر المتعلّق بذی المقدّمة.

    3. ای سائر المقدّمات، غیر المقدّمات المفوّتة و هی المقدّمات التی یُقدَر علیها فی زمان الواجب و لا یفوت الواجب باتیانها فی زمانه.

    4. ای اتیان الواجب.

    5. یعنی همانطور که لازمه وجوب مقدّمات غیر مفوّته در زمان واجب، اتیان به مقدّمات غیر مفوّته قبل از اتیان به واجب می باشد، نه وجوب مقدّمات غیر مفوّته قبل از وجوب واجب، لازمه وجوب مقدّمات مفوّته قبل از دخول زمان واجب نیز صرفاً اتیان به مقدّمات مفوّته قبل از اتیان به واجب می باشد، نه وجوب مقدّمات مفوّته قبل از وجوب واجب؛

کما اینکه همانطور که حتّی بنا بر قول به عدم ملازمه وجوب مولوی ذی المقدّمه با وجوب مقدّمات غیر مفوّته در زمان واجب، عقل حکم به وجوب اتیان مقدّمات غیر مفوّته در زمان واجب می نماید گفته می شود حتّی بنا بر قول به عدم ملازمه وجوب مولوی ذی المقدّمه با وجوب مقدّمات مفوّته قبل از دخول زمان واجب نیز عقل حکم به وجوب اتیان مقدّمات غیر مفوّته در زمان واجب می نماید.

    6. ای عویصة وجوب المقدّمات المفوّتة للواجب الموقّت المضیَّق، قبل زمان الواجب.

    7. ای تعلیق الواجب علی الشرط الاستقبالی و کون الوجوب، وجوباً مطلقاً حالیّاً و هو قول صاحب الفصول.

    8. ای او بما یرجع التعلیق الیه.

    9. ای فی الجملة الشرطیّة.

    10. ای فی الجزاء.

    11. ای الذی هو کلام الشیخ الانصاری رحمه الله فی مطارح الانظار.

    12. بل یمکن التفصّی عن هذه العویصة بالقول بکون وجوب ذی المقدّمة مشروطاً بشرطٍ متأخِّرٍ مفروض الحصول، بل بالقول بکون وجوب ذی المقدّمة مشروطاً بشرطٍ متأخّرٍ غیر مفروض الحصول بناءً علی القول بحکم العقل بلزوم المقدّمة فی هذا الفرض و لو لم نقل بالملازمة.

متن کتاب: فانقدح‌ بذلك‌ (1) أنه لا إشكال فی الموارد التی یجب فی الشریعة، الإتیان بالمقدمة (2) قبل زمان الواجب (3) كالغسل فی اللیل‌ فی شهر رمضان‌ و غیره (4) مما وجب‌ علیه‌ الصوم فی الغد (5)، إذ و یكشف به (6) بطریق الإن (7)‌ عن سبق وجوب الواجب (8) و إنما المتأخر هو زمان إتیانه (9) و لا محذور فیه (10) أصلا؛ و لو فرض‌ العلم بعدم سبقه‌ (11)، لاستحال اتصاف مقدمته (12)‌ بالوجوب الغیری (13) (14)،

    1. ای بما ذکرنا من طریقین لتصویر وجوب المقدّمات المفوّتة للواجب الموقّت المضیَّق قبل زمان الواجب.

    2. ای المقدّمة المفوّتة.

    3. ای الواجب الموقّت المضیَّق.

    4. ای غیر شهر رمضان.

    5. مثل اینکه نذر معیّن کرده باشد فردا روزه به جا بیاورد یا آنکه وقت قضاء ماه رمضان ضیق شده باشد.

    6. ای بحکم الشریعة بوجوب الاتیان بالمقدّمة الموفّتة فی الواجب الموقّت المضیَّق قبل زمان الواجب.

    7. ای بالبرهان الإنّی و هو الاستدلال بالمعلول علی اثبات العلّة، فإنّ الوجوب الغیری معلولٌ للوجوب النفسی.

    8. ای علی زمان اتیان الواجب.

    9. ای الواجب.

    10. ای فی سبق وجوب الاتیان بالمقدّمة المفوّتة قبل زمان الواجب و لا فی سبق وجوب ذی المقدّمة علی اتیان ذی المقدّمة.

    11. ای عدم سبق وجوب ذی المقدّمة علی زمان الواجب.

    12. ای مقدّمة الواجب.

    13. زیرا وجوب غیری مقدّمه از وجوب نفسی ذی المقدّمه ترشّح می نماید و وقتی ذی المقدّمه وجوب نفسی ندارد، ترشّح وجوب غیری به مقدّمه از قبیل وجود معلول بلا علّة بوده و عقلاً محال خواهد بود.

    14. به نظر می رسد ای فرمایش مرحوم مصنّف یعنی ادّعای استحاله وجوب غیری مقدّمه قبل از دخول زمان واجب در صورت عدم فعیّت وجوب ذی المقدّمه قبل از دخول زمان واجب صحیح نباشد، زیرا وجوب غیری بر دو نوع است: وجوب غیری اصلی و استقلالی و وجوب غیری تبعی و ترشّحی و اگرچه در صورت عدم وجوب ذی المقدّمه قبل از دخول زمان واجب، همانطور که مرحوم مصنّف در ادامه استدلال می نمایند، مقدّمه نمی تواند وجوب غیری تبعی ترشّحی داشته باشد، ولی می تواند وجوب غیری استقلالی داشته و دلیلی استقلالاً مقدّمه واجب را قبل از وجوب ذی المقدّمه، واجب نماید که بیان آن در طریق سوّم حلّ عویصه وجوب مقدّمات مفوّته واجبات موقّته مضیّقه در کلام مرحوم فیروز آبادی در عنایة الاصول گذشت و آن این بود که عقل، حکم به وجوب حفظ قدرت بر انجام واجب ذی المقدّمی در زمان وجوب آن که هنوز نرسیده است می نماید و برای حفظ قدرت بر انجام واجب ذی المقدّمی موقّت مضیّق لازم است مقدّمه آن، قبل از دخول وقت وجوب آن اتیان گردد[1] .

متن کتاب: فلو نهض‌ دلیل على وجوبها (1) فلا محالة یكون وجوبها (1) نفسیا تهیؤا لیُتَهَیَّأ بإتیانها (2) و یُستَعَدّ لإیجاب‌ ذی المقدمة (3) علیه‌ (4)، فلا محذور (5) أیضا (6).

إن قلت‌ لو كان‌ وجوب المقدمة فی زمانٍ كاشفا عن سبق وجوب ذی المقدمة، لزم‌ وجوب‌ جمیع مقدماته (7) و لو موسَّعا (8) و لیس كذلك (9) (10)‌ بحیث یجب علیه (11) المبادرة (12) لو فرض‌ عدم تمكنه (11) منها (13) لو لم یبادر (14) (15).

    1. ای وجوب مقدّمة الواجب.

    2. ای مقدّمة الواجب.

    3. با توجّه به این عبارت روشن می شود تفاوت وجوب غیری مقدّمه با وجوب نفسی تهیّؤی مقدّمه در آن است که وجوب غیری مقدّمه به خاطر توقّف وجود واجب بر مقدّمه می باشد در حالی که وجوب نفسی تهیّؤی به خاطر توقّف وجوب واجب بر مقدّمه می باشد، به عبارتی غرض از وجوب غیری مقدّمه، ایجاد ذی المقدّمه در خارج است در حالی که غرض از وجوب نفسی مقدّمه، زمینه سازی برای وجوب ذی المقدّمه در خارج می باشد.

    4. ای علی المکلّف.

    5. ای فلا محذور بناءً علی کون وجوب المقدّمة نفسیّاً تهیُّؤیّاً، فی سبق وجوب المقدّمة علی زمان الوجوب و اتیان ذی المقدّمة.

    6. ای کما انّه لا محذور بناءً علی کون الواجب معلّقاً او مشروطاً بشرطٍ متأخِّرٍ مفروض الحصول، فی سبق وجوب المقدّمة علی زمان اتیان ذی المقدّمة.

    7. ای مقدّمات الواجب.

    8. ای و لو لم یکن تلک المقدّمات، من المقدّمات المفوّتة التی یفوت الواجب لو لم یؤتِ بتلک المقدّمات قبل وقت الواجب، بل کانت من المقدّمات الموسّعة التی لا یفوت الواجب باتیانها فی زمان الواجب.

    9. ای کالمقدّمات المفوّتة.

    10. عبارت «و لیس کذلک بحیث الخ»، عطف بر «موسّعاً» بوده و خبر برای کان مقدّر می باشد ای: «و لو کانت تلک المقدّمة موسّعاً و کانت لیس کالمقدّمة المفوّتة بحیث یجب علی المکلّف المبادرة علی المقدّمة الخ».

    11. ای المکلّف.

    12. ای المبادرة بالمقدّمة قبل دخول زمان اتیان ذی المقدّمة.

    13. ای من المقدّمة.

    14. ای لو لم یبادر بالمقدّمة قبل دخول زمان اتیان ذی المقدّمة.

    15. بل یمکن للمکلّف اتیان المقدّمة بعد دخول زمان اتیان ذی المقدّمة و لا یلزم منه تفویت الواجب فی وقته.

متن کتاب: قلت‌ لا محیص‌ عنه (1) إلا (2) إذا أُخِذَ فی‌ الواجب من قبل سائر المقدمات‌ (3)، قدرةٌ خاصةٌ و هی القدرة علیه بعد مجی‌ء زمانه (4)، لا القدرة علیه (5)‌ فی زمانه (6)‌ من‌ زمان وجوبه‌ (7)، فتدبر جدا.

    1. حاصل پاسخ مرحوم مصنّف، پذیرش این ان قلت و ادّعای عدم وجود محذور در پذیرش این ان قلت می باشد، زیرا وقتی شریعت دلالت بر وجوب مقدّمات مفوّته واجب، قبل از دخول وقت واجب داشته باشد، وجوب مقدّمات به برهان إنّی کاشف از وجوب ذی المقدّمه قبل از دخول وقت واجب بوده و وجوب ذی المقدّمه قبل از دخول وقت واجب، همانطورکه سبب ترشّح وجوب به مقدّمات مفوّته می شود، سبب ترشّح وجوب به مقدّمات غیر مفوّته نیز می گردد به گونه ای که با اینکه می توان مقدّمات غیر مفوّته را بعد از دخول وقت واجب انجام داده و انجام آنها در زمان واجب، موجب تفویت واجب نمی شود، ولی قبل از اتیان واجب نیز وجوب خواهند داشت و می توان آنها را اتیان نمود.

    2. مرحوم مصنّف با عبارت «الّا اذا خذ فی الواجب الخ» در مقام استدراک از پذیرش این ان قلت در فرضی خاصّ بر می آیند و آن در صورتی است که شارع مقدّس، قدرت خاصّه یعنی قدرت بر اتیان ذی المقدّمة به واسطه انجام مقدّمات غیر مفوّته آن بعد از دخول زمان واجب را شرط وجوب واجب قرار داده باشد، نه آنکه مطلق قدرت بر ذی المقدّمه را شرط وجوب واجب قرار داده باشد، چه قدرت بر ذی المقدّمه به واسطه انجام مقدّمات غیر مفوّته آن قبل از دخول زمان واجب و چه قدرت بر ذی المقدّمه به واسطه انجام مقدّمات غیر مفوّته آن بعد از دخول زمان واجب و واضح است که در این فرض، تا وقت واجب داخل نشود، شرط وجوب یعنی قدرت بر انجام ذی المقدّمه در وقت حاصل نمی شود و وقتی شرط وجوب ذی المقدّمة حاصل نشود، ذی المقدّمه واجب نخواهد گردید، در نتیجه در این فرض، ذی المقدّمه قبل از دخول وقت واجب نمی شود تا مقدّمات غیر موقّته آن قبل از وقت، واجب بوده باشند.

    3. ای المقدّمات الغیر المفوّتة.

    4. ای القدرة علی الواجب بواسطة اتیان مقدّماته الغیر المفوّتة بعد مجیء زمان الواجب.

    5. ای لا القدرة علی اتیان الواجب فی زمان الواجب، بواسطة اتیان مقدّماته الغیر المفوّتة من زمان وجوبه و هو قبل دخول زمان الواجب.

    6. ای زمان الواجب.

    7. و هو قبل دخول زمان الواجب.