موضوع: فصلٌ فی مقدّمة الواجب/مباحث مقدّماتی /تقسیمات واجب- واجب نفسی و واجب غیری

متن کتاب: و منها (1) تقسیمه (2) إلى‌ النفسی و الغیری‌

و حیث‌ كان طلب شی‌ء و إیجابه (3) لا یكاد یكون‌ بلا داع، فإن كان‌ الداعی‌ فیه (4)‌ هو التوصل به (5) إلى واجب لا یكاد التوصل بدونه‌ (5) إلیه (6)،‌ لتوقفه‌ (6) علیه (5)، فالواجب‌ غیری‌ و إلا (7) فهو (8) نفسی‌ سواء كان الداعی (9) محبوبیة الواجب بنفسه كالمعرفة بالله‌ تعالى‌ أو محبوبیته (8)‌ بما له (8) من فائدة مترتبة علیه (8) كأكثر الواجبات‌ من العبادات‌ و التوصلیات‌.

هذا لكنه‌ لا یخفى‌ أن‌ الداعی (9)‌ لو كان هو محبوبیته (8) كذلك‌ أی بما له (8) من الفائدة المترتبة علیه (8)، كان الواجب‌ فی الحقیقة واجبا غیریا، فإنه‌ لو لم یكن وجود هذه الفائدة لازما (10) لما دعی (11) إلى‌ إیجاب ذی الفائدة.

    1. ای من تقسیمات الواجب.

    2. ای تقسیم الواجب.

    3. ای ایجاب ذلک الشیء.

    4. ای فی طلب الشیء و ایجابه.

    5. ای ذلک الشیء.

    6. ای ذلک الواجب.

    7. ای ان لم یکن الداعی فی طلب الشیء و ایجابه هو التوصّل بذلک الشیء الی واجبٍ آخر لا یکاد التوصّل الی ذلک الواجب بدون ذلک الشیء.

    8. ای الواجب.

    9. ای فی طلب الواجب النفسی و ایجابه.

    10. ای واجباً.

    11. ای لما دعی وجودُ هذه الفائدة، المولی.

متن کتاب: فإن قلت: نعم‌ و إن كان وجودها (1) محبوبا لزوما إلا أنه‌ حیث كانت‌ (1) من الخواص المترتبة على الأفعال التی (2) لیست (3) داخلة تحت قدرة المكلف‌، لما كاد یتعلّق‌ بها الإیجاب (4) (5).

قلت: بل هی (2)‌ داخلة تحت القدرة (6)، لدخول أسبابها (2) تحتها (6) و القدرة على السبب قدرة على المسبب (7) و هو (8) واضح و إلا (9) لما صح وقوع مثل التطهیر و التملیك و التزویج و الطلاق و العتاق إلى غیر ذلك من المسببات موردا لحكم من الأحكام التكلیفیة (10) (11).

    1. ای هذه الفائدة المترتّبة علی الواجب النفسی.

    2. عبارت «الّتی الخ» صفت بعد از صفت برای «الخواصّ» می باشد، نه صفت برای الافعال.

    3. ای تلک الخواصّ.

    4. لأنّه من التکلیف بما لا یطاق و هو قبیحٌ و صدور القبیح عن الحکیم محالٌ.

    5. در نتیجه تعریف واجب نفسی به «ما یجب لنفسه» جامع افراد بوده و تعریف واجب غیری به «ما یجب لواجبٍ آخر» نیز شامل واجبات نفسی نشده و مانع اغیار خواهد بود.

    6. ای قدرة المکلّف.

    7. فیکون المکلّف قادراً علی تلک الخواصّ بالقدرة علی اسبابها و هی القدرة علی الافعال التیّ یترتّب علیها تلک الخواصّ و الفوائد.

    8. ای کون القدرة علی السبب قدرةٌ علی المسبّب.

    9. ای لو لم یکن القدرة علی السبب، قدرةً علی المسبّب.

    10. لکون نفس التطهیر و التملیک و التزویج و الطلاق و العتاق و امثالها آثاراً لیست ترتّبها تحت قدرة المکلّف، و ان کانت اسبابها من الوضوء و الغسل و البیع و النکاح و صیغة الطلاق و صیغة العتاق مقدوراً للمکلّف.

    11. در نتیجه آثاری که بر واجبات نفسیّه بار می شوند، واجب بوده و تعریف واجب غیری یعنی «ما یجب لواجبٍ آخر» بر آنها صدق می نماید و لذا این تعریف، مانع اغیار نخواهد بود.

متن کتاب: فالأولى (1)‌ أن یقال:‌ إن الأثر المترتب‌ علیه (2) و إن كان لازما (3) إلا أن‌ ذا الأثر (4) لما كان‌ معنونا بعنوانٍ حسنٍ یستقل العقل بمدح فاعله بل و بذم تاركه (5)، صار (6) متعلقا للإیجاب بما هو كذلك (7) (8) و لا ینافیه (9) كونه (10) مقدمةً لأمرٍ مطلوبٍ واقعا (11)، بخلاف الواجب الغیری (12)، لتمحض‌ وجوبه (13) فی أنه (13) لكونه‌ (14) مقدمة لواجب نفسی و هذا (15) أیضا لا ینافی أن یكون‌ (14) معنونا بعنوانٍ حسنٍ فی نفسه، إلا أنه‌ لا دخل له (16) فی إیجابه‌ الغیری‌

    1. ای فاذا لم یکن عدم مقدوریّة نفس هذه الفوائد کافیاً فی ردّ کون وجوب الافعال التی یترتّب علیها هذه الفوائد، واجباً غیریّاً، فالاولی فی ردّ کون وجوب الافعال التی یترتّب علیها هذه الفوائد، واجباً غیریّاً ان یقال الخ.

    2. ای علی الواجب.

    3. ای واجباً.

    4. و هو الواجب.

    5. ای بل و یستقلّ العقل بذمّ تارکه.

    6. ای صار ذا الاثر و هو الواجب.

    7. ای بما هو معنونٌ بعنوانٍ حسنٍ یستقلّ العقل بمدح فاعله بل و بذمّ تارکه، لا بما هو مقدّمةً لترتّب فائدةٍ خاصّةٍ علیه.

    8. فیکون واجباً نفسیّاً، لإنّه و ان کان مقدّمةً ترتّب اثرٍ مخصوصٍ یجب وجود تلک الاثر ایضا، لکنّه لیس بواجبٍ لکونه مقدّمةً لذلک الاثر الواجب حتّی یکون وجوبه غیریّاً، بل یجب بنفسه بسبب کونه معنوناً بعنوانٍ حسنٍ یستقلّ العقل بمدح فاعله بل و بذمّ تارکه.

    9. ای و لا ینافی کون ذی الاثر واجباً نفسیّاً.

    10. ای کون ذی الأثر.

    11. و هو الاثر الترتّب علیه.

    12. ای بخلاف الواجب الغیری الذی ینافی کونه مقدّمةً لأمرٍ مطلوبٍ واقعاً لکونه واجباً نفسیّاً.

    13. ای وجوب الواجب الغیری.

    14. ای الواجب الغیری.

    15. ای تمحّض وجوب الواجب الغیری فی انّه لکونه مقدّمةً لواجبٍ نفسیّ.

    16. ای لتلک العنوان الحسن الذی یکون الواجب الغیری معنوناً به.

متن کتاب: و لعله (1) مراد من فسرهما (2) بما أُمِرَ به لنفسه‌ و ما أُمِرَ به لأجل غیره، فلا یتوجه‌ علیه (3) الاعتراض‌ (4) بأن‌ جلّ الواجبات‌ لو لا الكل، یلزم أن یكون‌ من الواجبات الغیریة، فإن‌ المطلوب النفسی‌ قلّما یوجد فی الأوامر، فإن جلها (5) مطلوباتٌ لأجل الغایات التی هی (6) خارجة عن حقیقتها (7) (8) (9) فتأمل‌.

    1. ای ما ذکرنا من انّ ملاک نفسیّة وجوب الواجب النفسی هو تمحّض وجوبه لکونه معنوناً بعنوانٍ حسنٍ یستقلّ العقل بمدح فاعله بل و بذمّ تارکه و ان کان مقدّمةً لواجبٍ نفسیٍّ ایضاً و أنّ ملاک غیریّة وجوب الواجب الغیری هو تمحّض وجوبه لکونه مقدّمةً لواجبٍ نفسیٍّ و ان کان معنوناً بعنوانٍ حسنٍ یستقلّ العقل بمدح فاعله بل و بذمّ تارکه.

    2. ای الواجب النفسی و الواجب الغیری.

    3. ای علی من فسّر الواجب النفسی و الواجب الغیری بما أُمِرَ به لنفسه‌ و ما أُمِرَ به لأجل غیره.

    4. این اعتراض را شیخ انصاری «رحمة الله علیه» در مطارح الانظار مطرح نموده اند.

    5. ای جلّ ما أُمِرَ بها.

    6. ای تلک الغایات.

    7. ای عن حقیقة ما أُمِرَ بها.

    8. زیرا اکثر واجباتی که نفسی به حساب آمده اند، در واقع به خاطر آثاری که بر آنها بار می شود واجب شده اند، نه به خاطر خودشان، مثلاً صوم به جهت صحّت یا صلاة به جهت نهی از فحشاء و منکر و هکذا، در نتیجه تعریف واجب نفسی به «ما یجب لنفسه» جامع افراد نبوده و اکثر واجبات نفسی از تحت آن خارج می باشد و تعریف واجب غیری به «ما یجب لواجبٍ آخر»، مانع اغیار نبوده و اکثر واجبات نفسی در آن داخل می شوند.

    9. به نظر می رسد این توجیه مرحوم مصنّف برای ایجاد فرق میان واجب نفسی و غیری و ردّ اشکال عدم جامعیّت از تعریف واجب نفسی یعنی «ما وجب لنفسه» و اشکال عدم مانعیّت از تعریف واجب غیری یعنی «ما وجب لواجبٍ آخر»، صحیح نباشد، زیرا اکثر واجبات نفسیّه صرف نظر از اثری که بر آنها بار می شود، عنوان حسن دیگری ندارند تا گفته شود وجوب آنها به خاطر این عنوان بوده و لذا نفسی می باشد، بلکه صرفاً معنون به عنوان «ذا الاثر الفلانی الحسن وجوده» هستند و از آنجا که این اثر، وجوب نفسی دارد، لذا اکثر واجبات نفسیّه در تعریف واجب غیری «یعنی ما وجب لواجبٍ آخر» داخل شده و از تعریف واجب نفسی یعنی «ما وجب لنفسه» خارج می گردند؛ کما اینکه واجبات غیریّه نیز بر خلاف آنچه مرحوم مصنّف فرموده اند، صرف نظر از واجب نفسی دیگری که غایت از وجوب آنها می باشد، هیچ عنوان حسن دیگری ندارند و لذا اکثر واجبات نفسیّه و جمیع واجبات غیریّه مثل یکدیگر بوده و همگی در تعریف واجب غیری یعنی «ما وجب لواجبٍ آخر» داخل می گردند و اشکال عدم مانعیّت تعریف واجب غیری و اشکال عدم جامعیّت تعریف واجب نفسی رفع نخواهد گردید[1] .

علاوه بر آنکه ادّعای مرحوم مصنّف مبنی بر اینکه مراد کسانی که واجب نفسی را به «ما امر به لنفسه» تعریف نموده اند واجبی باشد که به جهت معنون بودنش به عنوان حسنی که عقل مستقلّاً حکم به مدح فاعل آن و ذمّ تارک آن می کند بسیار بعید بوده و از ظاهر کلام ایشان بر نمی آید[2] .

بنا بر این برای رفع این اشکال باید پاسخ دیگری داده شود و آن اینکه مراد از «واجبٍ آخر» در تعریف واجب غیری، واجبی است که در ظاهر به آن امر تعلّق گرفته باشد مثل صلاة که در ظاهر به آن امر تعلّق گرفته و غایت طهارات ثلاث می باشد، بنا بر این تعریف واجب غیری شامل اکثر واجبات نفسیّه ای که به خاطر آثار و فوائد خود واجب شده اند نگردیده و مانعیّت آن تمام می باشد، زیرا در هیچ یک از این واجبات نفسیّه، در ظاهر امری نسبت به فوائد و آثار آنها تعلّق نگرفته است.

بنا بر این در تعریف واجب نفسی و غیری گفته می شود واجب غیری واجبی است که به خاطر واجبی دیگری که در ظاهر به آن امر شده است، واجب می گردد امّا واجب نفسی واجبی است که به خاطر واجبی که در ظاهر به آن امر شده است، واجب نگردیده است، چه فی نفسه محبوب مولی باشد مثل وجوب معرفة الله و چه به خاطر فائده ای که بر آن مترتّب می گردد محبوب مولی باشد بدون اینکه به آن فوائد در ظاهر، امری تعلّق گرفته باشد مثل اکثر واجبات نفسیّه[3] .