موضوع: خاتمة تشتمل علی مسائل - الثالثة: ما یأخذ السلطان المستحلّ لاخذ الخراج و المقاسمة و الزکاة/تنبیهات ما یأخذ السلطان المستحلّ لاخذ الخراج و المقاسمة و الزکاة /التنبیه الثامن: ما یعتبر فی کون الارض خراجیّة - الثالث: کونها محیاةً حال الفتح

متن کتاب: و ذكر العلامة فی كتبه تبعا لبعض ما عن ظاهر المبسوط و الخلاف: «أن حد سواد العراق (1) ما بین منقطع الجبال (2) بحلوان (3) إلى أطراف القادسیة (4) المتصل بعذیب (5) من أرض العرب عرضا و من تخوم (6) الموصل إلى ساحل البحر ببلاد عبادان طولا» و زاد العلامة (7) رحمه الله قوله: «من شرقیّ دجلة (8)، فأما الغربی (9) الذی تلیه البصرة، فإنما هو إسلامی (10) مثل شط عثمان بن أبی العاص و ما والاها، كانت سباخا مماتا (11)، فأحیاها عثمان (12)»،

    1. ای الاراضی الخراجیّة من العراق الذی فتحت عنوةً حال کونها مُحیاةً حال الفتح.

    2. ای محلّ قطع الجبال ای آخر الجبال.

    3. «حلوان»، نام شهری است که طبق نقل های تاریخی، در مشرق بغداد بوده و پنج منزل با آن فاصله دارد و در مرز کوه های زاگرس قرار داشته است و آنگونه که بسیاری از مطّلعین از علم تاریخ می گویند، امروزه مشهور به «سر پل ذهاب» می باشد[1] .

    4. قادسیّه شهری معروف است که الآن نیز وجود دارد. این شهر، مرز غربی حدّ سواد عراق می باشد.

    5. «عُذَیب» به صیغه تصغیر، نام چشمه بنی تمیم بوده که در یک منزلی کوفه قرار داشته است[2] .

    6. «تُخُوم» جمع «تَخم» به معنای «حدّ» می باشد ای «حدود الموصل».

    7. ای زاد العلّامة علی ظاهر المبسوط و الخلاف.

    8. ای الاراضی الشرقیّة لدجلة.

    9. ای الاراضی الغربیّة لدجلة.

    10. ای عُمِّرَ فی زمان الاسلام و لم یکون من الاراضی العامرة المفتوحة عنوةً حتّی تکون ارضاً خراجیّةً ملکاً لجمیع المسلمین.

    11. ای حالَ الفتح.

    12. ای عثمان بن ابی العاص.

متن کتاب: و یظهر من هذا التقیید (1) أن ما عدا ذلك (2) كانت محیاة (3) كما یؤیده ما تقدم من تقدیر الأرض المذكور (4) بعد المساحة، بما ذكر من الجریب (5)، فما (6) قیل من أن البلاد المحدثة بالعراق مثل بغداد و الكوفة و الحلة و المشاهد المشرفة، إسلامیة بناها (7) المسلمون (8) و لم تفتح عنوة (9) و لم یثبت أن أرضها (7) تملكها المسلمون بالاستغنام و التی فتحت عنوة (9) و أخذت من الكفار قهرا قد انهدمت (10)، لا یخلو عن نظر، لأن المفتوح عنوة (9) لا یختص بالأبنیة حتى یقال إنها (11) انهدمت، فإذا كانت البلاد المذكورة (12) و ما یتعلق بها من قُراها غیر مفتوحة عنوة (9)، فأین أرض العراق المفتوحة عنوة المقدرة بستة و ثلاثین ألف ألف جریب و أیضا من البعید عادة أن یكون بلد المدائن، على طرف (13) العراق (14) بحیث یكون الخارج منها (15) مما یلیه و هی (16) البلاد المذكورة (12)، مواتا غیر معمورة وقت الفتح و الله العالم و لله الحمد أولا و آخرا و ظاهرا و باطنا و به نستعین.

    1. ای تقیید العلّامة، ارض سواد العراق المفتوحة عنوةً بالغربیّ الذی تلیه البصرة حیث قال انّه لیس من سواد العراق المفتوحة عنوةً، بل کانت مواتاً عُمِّرَ بعد الاسلام.

    2. المستثنی فی کلامه هو الغربیّ الذی تلیه البصرة، فما عدا المستثنی فی کلامه هو «ما بین منقطع الجبال بحلوان إلى أطراف القادسیة المتصل بعذیب من أرض العرب عرضا و من تخوم الموصل إلى ساحل البحر ببلاد عبادان طولا من شرقی دجلة».

    3. ای حالَ الفتح.

    4. ای ارض العراق.

    5. ای بستّة او اثنین و ثلاثین الف الف جریب.

    6. فاء در این عبارت، فاء تفریع می باشد و دلالت بر آن دارد که آنچه بعد از فاء می آید، متفرّع بر مطلبی است که قبل از فاء آمده است؛

با توجّه به این مقدّمه گفته می شود حاصل فرمایش مرحوم مصنّف آن است که این ادّعا که شهر های جدید عراق مثل بغداد، کوفه، حلّه و مشاهد مشرّفه مثل نجف و کربلا، در زمان فتح عراق، آباد نبوده و لذا از اراضی خراجیّه به حساب نمی آید، صحیح نیست، زیرا همانطور که از تقیید مرحوم علّامه که اراضی خراجیّه عراق را به خصوص اراضی غربی عراق که در کنار بصره واقع شده است، مقیَّد نمودند روشن می شود بر خلاف این ادّعا، باقی اراضی عراق از جمله همین شهر های جدید، عند الفتح، آباد بوده و لذا از اراضی خراجیّه به حساب خواهند آمد.

    7. ای هذه البلاد المحدثة.

    8. ای بعد ان کانت مواتاً حال الفتح.

    9. ای فی حال کونها محیاةً حتّی تکون اراضیاً خراجیّة.

    10. فلا یجری علیه حکم المفتوح عنوةً من کونها خراجیّةً و ملکاً لجمیع المسلمین.

    11. ای الابنیة.

    12. ای البلاد المحدثة بالعراق مثل بغداد و الکوفة و الحلّة و المشاهد المشرّفة.

    13. «طرف» در اینجا به معنای مرز می باشد.

    14. ای الاراضی الخراجیّة من العراق الذی فتحت عنوةً حال کونها مُحیاةً حال الفتح.

    15. ای من بلد المدائن.

    16. ای الخارج من بلد المدائن ممّا یلیه.