موضوع: الاجتهاد و التقليد/وجوب اعلام من تعلّم الفتوی خطأ /ما یدلّ علی وجوب الاعلام

بحث ما در رابطه با مساله چهل و هشتم بود که عرض شد؛ اگر کسی فتوای مجتهدی را نقل کرد و در این نقل، دچار خطا شد. یا خود مجتهد در نقل فتوی خودش دچار اشتباه شد، مرحوم سید رحمة الله علیه فرمودند: «یجب علیه اعلام من تعلّم منه»[1] تفاوتی ندارد که شخص خاطی، ناقل فتوی باشد و یا خود مجتهد باشد. بحث ذر این بود که آیا این فرمایش مرحوم صاحب عروه باطلاقه درست است یا خیر؟

در جلسه قبل عرض شد که باید قائل به تفصیل شویم؛

گاهی شخصی که ناقل فتوای مجتهد است فتوای به حرمت و یا وجوب را اباحه معرفی کرده است. مثلا مجتهد فتوایش این بوده که شرب عصیر عنبیّ مَغلیّ حرام است و یا حلق لحیه حرام است ولی ناقل فتوی اشتباها گفته حلال و مباح است. و یا مثلا مجتهد گفته نماز جمعه در عصر غیبت، واجب است ولی این ناقل گفته مستحب است.

و گاه عکس این صورت است یعنی فتوای مجتهد، اباحه بالمعنی الاخص بوده یا حتی اباحه بالمعنی الاعم بوده(البته غیر از وجوب) یعنی مجتهد فتوی به اباحه یا استحباب و یا به کراهت داده بوده ولی این شخصِ ناقل، فتوای مجتهد را حرمت نقل کرده است. مثلا صوت مرجِّع و ذوالترجیع را که در فتوای مجتهد مکروه بوده، این آقا حرام نقل کرده یا مثلا حلق لحیه را که مکروه بوده حرام نقل کرده و گفته است که طبق فتوای مجتهد، استماع صوت ترجیعی و یا حلق لحیه حرام است.

حکم الصورة الأولی

صورت اول عرض شد که اعلام واجب است. دلیل اصلی وجوب این است که ناقل، با نقل خطئی و اشتباهی، مکلّف را به حرام واقعی مبتلا می‌کند. و ارتکاب حرام، حرام است چه بالمباشره و چه بالتسبیب. مثلا خمر را چه خودمان بخوریم و چه سبب شرب دیگری شویم و مثلا شراب را در حلق کسی بریزیم، هر دو کار حرام است. و بر همین اساس اکل و ایکال نجس هر دو حرام اند.

یک فرع فقهی در این باره هست که شخصی مهمان دارد و بعد از طبخ غذا می‌بیند که در آن طعام فضله موش است. در اینجا شما وطیفه دارید اعلام کنید. چرا؟! چون که هم خوردن و هم خوراندن طعام نجس، حرام است. پس من موظّفم که به دیگران بگویم چون من طعام را به دیگران می‌ خورانم. اما شما که مهمان هستید وظیفه ی اعلام ندارید چون کار شما خوراندن محسوب نمی‌شود هر چند که خوردن برای شما حرام است.

حکم الصورة الثانیة

اما صورت دوم که حکم مسأله در واقع اباحه بود ولی به حرمت نقل شده است. در این صورت می‌فرمایند که مشهور قائل اند که اعلام واجب نیست چون مکلّف در نهایت، یک امر مباحی را ترک کرده است و امر مباح را هم می توان انجام داد و هم می توان ترک کرد. مثلا حلق لحیه مباح و مکروه بوده ولی ناقل، حکم حرمت را برای آن نقل کرده است؛ خوب در این فرض خلاف دستور عمل نکرده و همچنین است در مورد صوت ترجیعی.

به هر حال در این فرض نه مصلحتی از دستش رفته (البته مشروط به این که فتوی به کراهت و اباحه بوده) و نه به مفسده ای مبتلا شده است.

بنابراین هیچ کدام از ادله‌ای که در باب صورت اول مطرح شد در اینجا جاری نمی شود. نه حدیث «کلّ مفتٍ ضامن» جاری می‌شود؛ چون مجرای حدیث جایی است که طرف یک خسارتی دیده باشد و مفتی باید خسارتی را که مکلف دیده جبران کند و این در حالی است که ایشان خسارتی متوجهش نبوده که مفتی بخواهد ضامن آن باشد.

و نه حدیث «من افتی الناس من غیر علم و لا هدی من الله لعنته...و لحقته وزر من عمل بفتیاه»[2] ، در این مورد جاری است؛ زیرا فرض آن است که اینجا وزری در کار نیست

بلکه حتی میتوان گفت که در اینجا چنین نقلی رجحان هم دارد چرا که مکلف عمل مکروهی را ترک کرده است و این کار مطابق با احتیاط است. مثلا در باب حلق لحیه نتراشیدن قطعا رجحان دارد و همچنین گوش ندادن صوت ترجیعی. زیرا مطابق با احتیاط است و احتیاط در هرحال حُسن دارد مرحوم آقای آخوند رحمةالله علیه نیز در کفایه، در بحث شرایط جریان اصول عملیه فرموده اند که احتیاط در هر صورت حسن دارد و جریان الاحتیاط مطلقا حسنٌ.

نکتة مهمّة

یکی از مباحث مهم در فقه این است که آیا ارشاد و اعلام شخص جاهل به طور کلّی واجب است یا خیر؟

مثلا کسی فکر می کند فلان مایع شربت است ولی در واقع شراب است، آیا واجب است به او اعلام کنیم؟ یا مثلا کسی در بین تسبیحات اربعه به جماعت می رسد و همان جا اقتدا می‌کند آیا لازم است به او بگوییم صبر کن امام به رکوع رود و یا حمد و سوره را بخوان؟ به طور کلی آیا ارشاد جاهل و اعلام او واجب است؟ آیا این مسأله در باب عبادات و معاملات فرقی می‌کند؟

برخی از فقهاء گفته اند که ارشاد جاهل از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب است و برخی دیگر گفته اند نه ما نسبت به این بنده ی خدا هیچ تکلیفی نداریم. و ارشاد جاهل بر ما واجب نیست.

اگر چه مرحوم سید به طور مستقل و مبسوط به این بحث نپرداخته اند ولی ما ان شاء الله تعالی این بحث را به طور مستقل و تقریبا مبسوط دنبال خواهیم کرد.

والحمد لله رب العالمین