درس خارج فقه استاد هادی نجفی

1) موثقه ابی بصیر
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ ع یَضْرِبُ فِی الْخَمْرِ وَ النَّبِیذِ ثَمَانِینَ الْحُرَّ وَ الْعَبْدَ وَ الْیَهُودِیَّ وَ النَّصْرَانِیَّ- قُلْتُ وَ مَا شَأْنُ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ قَالَ لَیْسَ لَهُمَا أَنْ یُظْهِرُوا شُرْبَهُ یَکُونُ ذَلِکَ فِی بُیُوتِهِمْ. [3]
ابو بصير گويد: امام (باقر عليه السّلام يا امام صادق عليه السّلام) فرمود: حضرت على عليه السّلام براى شراب‌خوار و نبيذخوار، آزاد و برده، يهودى و مسيحى هشتاد ضربه مى‌زد.
عرض كردم: گناه يهودى و نصرانى چيست‌؟ فرمود: آن‌ها حق ندارند شراب‌خوارى را آشكارا انجام دهند. اين عمل بايد در خانه هايشان باشد.
در مورد سند روایت باید گفت: بواسطه وجود " إبن فضّال" در طریق آن ، موثقه محسوب می‌شود.

2) موثقه دیگر ابوبصیر
عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَجْلِدُ الْحُرَّ وَ الْعَبْدَ وَ الْیَهُودِیَّ وَ النَّصْرَانِیَّ فِی الْخَمْرِ وَ النَّبِیذِ ثَمَانِینَ قُلْتُ مَا بَالُ الْیَهُودِیِّ وَ النَّصْرَانِیِّ- فَقَالَ إِذَا أَظْهَرُوا ذَلِکَ فِی مِصْرٍ مِنَ الْأَمْصَارِ لِأَنَّهُمْ لَیْسَ لَهُمْ أَنْ یُظْهِرُوا شُرْبَهَا. [4]
ابو بصير گويد: امير مؤمنان على عليه السّلام هر آزاد، برده، يهودى و مسيحى را در خصوص شراب‌خوارى و نبيذخوارى، هشتاد ضربه مى‌زد. گفتم: گناه يهودى و نصرانى چيست‌ ؟فرمود: هرگاه شراب‌خوارى را در يكى از شهرهاى مسلمانان آشكار كنند؛ زيرا آنان حق ندارند آن را آشكار بنوشند.
باید گفت ظاهراً این روایت مرفوعه است لکن واقعاً إضمار است چون در شأن ابی بصیر نیست که از غیر معصوم نقل کند، نیز از آنجایی که در طریق سند سماعة بن مهران وجود دارد لذا سند روایت موثقه خواهد بود.

3) صحیحه محمد بن قیس
وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَضَی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَنْ یُجْلَدَ الْیَهُودِیُّ وَ النَّصْرَانِیُّ- فِی الْخَمْرِ وَ النَّبِیذِ الْمُسْکِرِ ثَمَانِینَ جَلْدَةً إِذَا أَظْهَرُوا شُرْبَهُ فِی مِصْرٍ مِنْ أَمْصَارِ الْمُسْلِمِینَ- وَ کَذَلِکَ الْمَجُوسُ- وَ لَمْ یَعْرِضْ لَهُمْ إِذَا شَرِبُوهَا فِی مَنَازِلِهِمْ وَ کَنَائِسِهِمْ حَتَّی یَصِیرُوا بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ. [5]
محمد بن قيس گويد: امام باقر عليه السّلام فرمود: امير مؤمنان على عليه السّلام اين‌گونه داورى نمود كه به يهودى و مسيحى، براى نوشيدن نبيذ مست‌كننده هشتاد ضربه بزنند؛ البته هنگامى كه در يكى از مناطق مسلمان‌نشين، علنى شراب‌خوارى كنند. مجوسى نيز همين حكم را دارد. و هنگامى كه در منزل و كنيسه‌هايشان ميگسارى مى‌كردند، حضرت عليه السّلام مانع آن‌ها نمى‌شد؛ تا بتوانند بين مسلمانان زندگى كنند.

4) صحیحه زراره
وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَالَ إِنَّ عَلِیّاً ع کَانَ یَقُولُ إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا شَرِبَ الْخَمْرَ سَکِرَ وَ إِذَا سَکِرَ هَذَی وَ إِذَا هَذَی افْتَرَی فَاجْلِدُوهُ حَدَّ الْمُفْتَرِی. [6]
زراره گويد: امام باقر عليه السّلام فرمود: امير مؤمنان على عليه السّلام همواره مى‌فرمود: هنگامى كه شخصى شراب بنوشد، مست مى‌شود و هنگامى كه مست شود، هذيان مى‌گويد و هنگامى كه هذيان بگويد تهمت مى‌زند. پس بر او حدّ تهمت زننده را جارى كنيد.
ناگفته نماند که حدّ تهمت زننده و مفتری هشتاد ضربه تازیانه است.

5) صحیحه ابی بصیر
وَ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: کَانَ عَلِیٌّ ع یَجْلِدُ الْحُرَّ وَ الْعَبْدَ وَ الْیَهُودِیَّ- وَ النَّصْرَانِیَّ فِی الْخَمْرِ ثَمَانِینَ. [7]
ابو بصير گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: حضرت على عليه السّلام آزاد، برده، يهودى و مسيحى را در خصوص آشاميدن شراب هشتاد ضربه مى‌زد.

6) صحیحه عبدالله بن سنان
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ یُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع الْحَدُّ فِی الْخَمْرِ أَنْ یُشْرَبَ مِنْهَا قَلِیلًا أَوْ کَثِیراً ثُمَّ قَالَ أُتِیَ عُمَرُ بِقُدَامَةَ بْنِ مَظْعُونٍ- وَ قَدْ شَرِبَ الْخَمْرَ وَ قَامَتْ عَلَیْهِ الْبَیِّنَةُ فَسَأَلَ عَلِیّاً ع فَأَمَرَهُ أَنْ یَجْلِدَهُ ثَمَانِینَ فَقَالَ قُدَامَةُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَیْسَ عَلَیَّ حَدٌّ أَنَا مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الْآیَةِ لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِیما طَعِمُوا فَقَالَ عَلِیٌّ ع لَسْتَ مِنْ أَهْلِهَا إِنَّ طَعَامَ أَهْلِهَا لَهُمْ حَلَالٌ لَیْسَ یَأْکُلُونَ وَ لَا یَشْرَبُونَ إِلَّا مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَهُمْ ثُمَّ قَالَ ع إِنَّ الشَّارِبَ إِذَا شَرِبَ لَمْ یَدْرِ مَا یَأْکُلُ وَ لَا مَا یَشْرَبُ فَاجْلِدُوهُ ثَمَانِینَ جَلْدَةً. [8]
عبد اللّه بن سنان گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: حدّ شراب در اين است كه مقدارى از آن را بنوشند؛ چه كم باشد و چه زياد. سپس فرمود: قدامة بن مظعون را كه شراب نوشيده بود نزد عمر آوردند و شهود عليه او گواهى دادند. پس عمر از حضرت على عليه السّلام درخواست حكم نمود. حضرت فرمان داد كه او را هشتاد ضربه بزنند. قدامه گفت: اى امير مؤمنان! حدّى بر من نيست. من از مصاديق اين آيه‌ام:«كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، گناهى بر آنان در آن‌چه كه مى‌خورند نيست». حضرت على عليه السّلام فرمود: تو از مصاديق اين آيه نيستى، به‌راستى كه غذاى افراد اين آيه برايشان حلال است؛ آنان جز آن چيزهايى را كه خداوند برايشان حلال نموده نمى‌خورند و نمى‌آشامند. آن‌گاه فرمود: هنگامى كه شراب‌خوار شراب بنوشد نمى‌داند چه مى‌خورد و چه مى‌آشامد. پس او را هشتاد ضربه بزنيد.
شاهد در روایات مذکور آن که در همه آنها مجازات و حدّ مسکرات هشتاد ضربه تازیانه شمرده شده است. البته روایات دیگری نیز در این باب وجود دارد لکن به همین تعداد اکتفا شد.
ب) زدن با کفش و نِعال

روایاتی نیز وجود دارند که این مجازات را شامل تعدادی ضربه با کفش و نِعال می دانند و مقدار مشخصی در آن ذکر نشده است که برخی از آنها به شرح زیر می‌باشد.

1) صحیحه ابی بصیر
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ کَیْفَ کَانَ یَجْلِدُ رَسُولُ اللَّهِ ص- قَالَ فَقَالَ کَانَ یَضْرِبُ بِالنِّعَالِ وَ یَزِیدُ کُلَّمَا أُتِیَ بِالشَّارِبِ ثُمَّ لَمْ یَزَلِ النَّاسُ یَزِیدُونَ حَتَّی وَقَفَ عَلَی ثَمَانِینَ أَشَارَ بِذَلِکَ عَلِیٌّ ع عَلَی عُمَرَ فَرَضِیَ بِهَا. [9]
ابو بصير گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله چگونه تازيانه مى‌زد؟ فرمود: با نِعال مى‌زد و هرگاه شراب‌خوارى را مى‌آوردند مى‌افزود. سپس همين‌طور مردم مى‌افزودند تا اين‌كه روى هشتاد ضربه توقّف نمود. حضرت على عليه السّلام آن را به عمر گوشزد کرد و عمر پذيرفت.

2) صحیحه حلبی
وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ أَ رَأَیْتَ النَّبِیَّ ص کَیْفَ کَانَ یَضْرِبُ فِی الْخَمْرِ قَالَ کَانَ یَضْرِبُ بِالنِّعَالِ وَ یَزْدَادُ إِذَا أُتِیَ بِالشَّارِبِ ثُمَّ لَمْ یَزَلِ النَّاسُ یَزِیدُونَ حَتَّی وَقَفَ ذَلِکَ عَلَی ثَمَانِینَ أَشَارَ بِذَلِکَ عَلِیٌّ ع عَلَی عُمَرَ فَرَضِیَ بِهَا. [10]
حلبى گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: به‌نظر شما پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله در شرب خمر چگونه تازيانه مى‌زد؟ فرمود: ايشان با نعال مى‌زد و هرگاه شراب‌خوارى مى‌آوردند حضرت بيشتر مى‌زد، سپس مردم همين‌طور مى‌افزودند تا اين‌كه روى هشتاد ضربه توقف مى‌نمود. حضرت على عليه السّلام آن را به عمر گوشزد نمود و عمر پذيرفت.
مراد از دو روایت مذکور آن است که در صدر اسلام به تدریج حکم حرمت شرابخواری صادر شد لکن مجازاتی برایش در ابتدا منظور نگردید، لذا اگر کسی مرتکب شرابخواری می شد، پیامبر با ضرباتی از کفش او را مجازات می کردند تا آنکه در ادامه حدّ و مجازاتِ آن به تعداد هشتاد تازیانه معیّن شد. لذا عمر در زمان خلافتش از این حکم بی خبر بود و گمان می کرد که همان مجازات اولیه هنوز وجود دارد لکن از آنجایی که با مخالفت حضرت علی علیه السلام در این مورد مواجه شد، آنرا پذیرفت، چرا که همه خلفا معترف بودند که آن حضرت در امور علمی و قضاوت برتر از همه صحابه هستند هر چند که خلیفه و جانشینی ایشان را منکر می شدند.
اشکال و پاسخ
برخی گفته‌اند: می توان به جای هشتاد تازیانه ای که به صورت جداگانه اجرا شود به چهل تازیانه ای که دارای دو سر باشد - تا مجموعش هشتاد گردد- اکتفا کرد.
ایشان به دو روایت زیر برای إثبات ادعای خود تمسک نموده‌اند که به شرح زیر می باشد.

الف) موثّقه زراره
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُکَیْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ أُقِیمَ عُبَیْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ وَ قَدْ شَرِبَ الْخَمْرَ فَأَمَرَ بِهِ عُمَرُ أَنْ یُضْرَبَ فَلَمْ یَتَقَدَّمْ عَلَیْهِ أَحَدٌ یَضْرِبُهُ حَتَّی قَامَ عَلِیٌّ ع بِنِسْعَةٍ مَثْنِیَّةٍ لَهَا طَرَفَانِ فَضَرَبَهُ بِهَا أَرْبَعِینَ. [11]
زراره گويد: از امام باقر عليه السّلام شنيدم كه مى‌فرمود: عبيد اللّه بن عمر - فرزند خلیفه - را كه شراب نوشيده بود سرپا نگه داشتند و عمر دستور داد كه او را بزنند، اما كسى پيش‌قدم نشد كه او را بزند. پس حضرت على عليه السّلام با تسمه دوتايى برخاست و با آن چهل ضربه به عبیداللّه نواخت.

ب) معتبره زراره
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَی بْنِ بَکْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ إِنَّ الْوَلِیدَ بْنَ عُقْبَةَ حِینَ شُهِدَ عَلَیْهِ بِشُرْبِ الْخَمْرِ قَالَ عُثْمَانُ لِعَلِیٍّ ع اقْضِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّهُ شَرِبَ الْخَمْرَ فَأَمَرَ عَلِیٌّ ع- فَجُلِدَ بِسَوْطٍ لَهُ شُعْبَتَانِ أَرْبَعِینَ جَلْدَةً. [12]
زراره گويد: از امام باقر عليه السّلام شنيدم كه مى‌فرمود: هنگامى كه شهود گواهى دادند كه وليد بن عقبه - بادرِ مادری عثمان - شراب‌خوارى كرده است، عثمان به حضرت على عليه السّلام گفت: بين وليد و اين گروهى كه ادعا مى‌كنند كه او شراب نوشيده است داورى كن. حضرت دستور داد وليد را با تازيانه‌اى دو شاخه، چهل ضربه زدند.
در پاسخ باید گفت: دو روایت مذکور قابل پذیرش نمی باشد چرا که حکایت از فعل حضرت علی علیه السلام در یک واقعه ای دارد که مجمل است و همه جوانبش برای ما بیان نشده و نمی دانیم که علّت این رفتار حضرت چیست، لذا نمی توان به آن تمسّک نمود.
از طرف دیگر می توان گفت که دلیل چنین حکمی از جانب حضرت علی علیه السلام، بیماری عبیدالله بن عمر یا ولید بن عقبه بوده است به نحوی که اقتضا داشته حضرت به چهل ضربه تازیانه دو شاخه اکتفا کنند تا آنان تلف و هلاک نشوند.
بیان صاحب جواهر (قدّس سرّه)
ایشان می فرماید: وَ مِنَ الْغَرِيبِ مَا فِي كِتَابِ الاِسْتِغَاثَةِ فِي بِدَعِ اَلثَّلاثَةِ مِنْ أَنّ جَلدَ الشَّارِبُ الثَّمَانِينَ مِنْ بِدَعِ الثَّانِي وَ أَنَّ الرَّسُولَ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ جَعَلَ حَدَّهُ أَرْبَعِينَ بِالنِّعال الْعَرَبِيَّةِ وَ جَرَائِدِ النَّخْلِ بإجماعِ أَهْلِ الرِّوَايَةِ وَ أَنْ الثَّانِيَ قَالَ إِذَا سَكِرَ اِفْتَرَى وَ إِذَا افترى حُدَّ حَدَّ الْمُفْتَرِي[13] وَ فِي كَشْفِ اللِّثَامِ وَ لَعَلَّهُ أَرَادَ إلزامَهم بِاعْتِرَافِهِمْ كَمَا فِي الطَّرَائِفِ مِنْ قَوْلِهِ وَ مِنْ طَرِيفِ مَا شَهِدُوا بِهِ أَيْضاً عَلَى خَلِيفَتِهِمْ عمَر مِنْ تَغْيِيرِهِ لِشَرِيعَةِ نَبِيِّهِمْ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ قِلَّةِ مَعْرِفَتِهِ بِمَقَامِ الْأَنْبِيَاءِ وَ خُلَفَائِهِمْ[14] مَا ذَكَرَهُ الْحميدِيُّ فِي الْجَمْعِ بَيْنَ الصَّحِيحَيْنِ مِنْ مُسْنَدِ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ فِي الحديث الْحَادِي وَ اَلتِّسْعِينَ مِنَ الْمُتَّفَقِ عَلَيْهِ قَالَ إِنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ضَرَبَ فِي الخمر بِالْجَرَائِدِ وَ النِّعَالِ وَ جَلَدَ أَبُو بَكْرٍ أَرْبَعِينَ فَلَمَّا كَانَ عُمَرُ اِسْتَشَارَ اَلنَّاسَ فَقَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ أَخَفِ اَلْحُدُودَ ثَمَانُونَ فَأَمَرَ بِهِ عمر. [15]
یکی از مطالب شگفت در کتاب الاستغاثة فی بدع الثلاثة - اثر أبو القاسم علي بن أحمد بن موسى بن الإمام محمد بن علي الجواد علیه السلام - آن است که تعداد هشتاد ضربه تازیانه زدن برای مجازات شرابخوار یکی دیگر از بدعت‌های عمر شمرده‌ شده است چرا که به اجماع محدثان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مجازات آنرا با ضرباتی از کفش عربی با شاخه های خرما می دانستند و تعیین کرده بودند. لکن عمر می گفت: هر گاه کسی مست شود مرتکب تهمت می شود لذا مجازاتِ تهمت زننده که هشتاد تازیانه است بر او اجرا می شود.
فاضل اصفهانی قدّس سرّه در کشف اللثام می فرماید: گویا مراد صاحب کتاب الاستغاثة فی بدع الثلاثة آن است که اهل سنّت را بر اساس روایات خودشان محکوم و ملزم سازد نه اینکه واقعاً چنین حکمی از بدعت‌های عمر محسوب شود چنانچه سید بن طاووس در کتاب طرائفش بر این مطلب گواهی داده است.
صاحب جواهر قدّس سرّه در ادامه می فرماید: و ذكر الحميدي أيضا في كتاب الجمع بين الصحيحين في مسند السائب بن يزيد في الحديث الرابع من أفراد البخاري قال: «كنا نؤتى بالشارب على عهد رسول الله (صلى الله عليه و آله) و إمرة أبي بكر و صدر من خلافة عمر فنتقدم إليه بأيدينا و نعالنا و أرديتنا حتى كان آخر إمرة عمر فجلد أربعين حتى إذا عتوا و فسقوا جلد ثمانين[16] ».[17]
حمیدی در کتاب الجمع بین الصحیحین در مسند سائب بن یزید و در حدیث چهارم از متفرّدات بخاری گفته: در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و خلافت ابوبکر و عمر چنین بود که اگر شرابخواری را می آوردند او را با ضرباتی از دست یا کفش و مانند آن مجازات می کردیم ، لکن در پایان خلافت عمر وقتی شرابخواران گستاخ شدند، این مجازات به مقدار هشتاد تازیانه تعیین شد.
بنابراین آنچه در کتاب الاستغاثة فی بدع الثلاثة مبنی بر اینکه مجازات مسکرات در زمان عمر و به اندازه هشتاد تازیانه تعیین شد، از باب الزام خصم است و نمی‌توان واقعاً از بدعتهای عمر شمرد چرا که قبلاً حدّ و مجازات شرب مسکرات در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به تعداد هشتاد تازیانه معیّن شد.