درس خارج اصول استاد هادی نجفی

موضوع: التعادل و الترجيح/تعارض ادله /مرجحات باب تزاحم

بعضی علما در فرض تزاحم وفای به نذر و انجام واجب معتقدند که چون انجام واجب، مشروط به قدرتِ شرعی می باشد مقدم نیست و از طرف دیگر عمل به نذر چون مشروط به قدرت عقلی می باشد مقدم می گردد.
باید گفت: این سخن تمام نیست و در این مثال هنگام تزاحم در وفای به نذر و حجّ واجب، زمانی می تواند صحیح باشد که معنای استطاعت در روایات موجود نبود لکن به واسطه روایات اهل بیت (علیهم السلام) که استطاعت را معنا نموده‌اند باید آن را اخذ نمود و در نتیجه عمل به واجب،مقدم بر وفای به نذر می باشد. تعدادی از روایاتی که معنای استطاعت در آن تبیین شده، به شرح زیر می باشد.

۱ ) صحیحه محمد بن مسلم
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَی بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع قَوْلُهُ تَعَالَی وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا قَالَ یَکُونُ لَهُ مَا یَحُجُّ بِهِ الْحَدِیثَ.[1]
راوی از امام باقر (علیه السلام) در مورد آیه حج سوال نمود و حضرت فرمود: نزد او چیزی باشد که بوسیله آن بتواند حج بگذارد.

۲ ) معتبره فضل بن شاذان
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی عُیُونِ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ الْآتِی عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع فِی کِتَابِهِ إِلَی الْمَأْمُونِ قَالَ وَ حِجُّ الْبَیْتِ فَرِیضَةٌ عَلَی مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ السَّبِیلُ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَ الصِّحَّةِ.[2]
امام رضا (علیه السلام) در نوشتار خود به مامون مرقوم داشتند: حج خانه خدا واجب است بر کسی که استطاعت بر آن دارد و مراد از استطاعت توشه و مرکب و تندرستی می باشد.

۳ ) صحیحه هشام بن حکم
فِی کِتَابِ التَّوْحِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا مَا یَعْنِی بِذَلِکَ قَالَ مَنْ کَانَ صَحِیحاً فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ.[3]
امام صادق (علیه السلام) در مورد آیه حج و معنای استطاعت فرمود: مراد هر کسی است که تندرستی و امنیت راه و توشه و مرکب دارد.
باید گفت: با ملاحظه روایات این باب چنین به دست می‌آید که استطاعت در آنها برزخی بین استطاعت عقلی و شرعی است یعنی قدرت در انجام حج ، قدرت خاص است و نه قدرت شرعیِ صرف.
اما راجع به نذر می توان گفت وجوب وفا به نذر از واجبات شرعی است که البته بر دو قسم اساسی منقسم می شود نخست واجبات ابتداییه مثل نماز و روزه به معنای اینکه اولاً و بالذات واجب است و قسمت دوم واجبات تبعی اند یعنی ثانیاً و بالعرض بر انسان واجب می‌شوند مثل وفای به شرطِ ضمنِ عقد که مستندِ آن، روایات زیر می باشند.

۱) موثقه منصور بن یوسف ابن بزرج
وَ عَنْهُ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مَنْصُورٍ بُزُرْجَ عَنْ عَبْدٍ صَالِحٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ رَجُلًا مِنْ مَوَالِیکَ تَزَوَّجَ امْرَأَةً ثُمَّ طَلَّقَهَا فَبَانَتْ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یُرَاجِعَهَا فَأَبَتْ عَلَیْهِ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَ لِلَّهِ عَلَیْهِ أَنْ لَا یُطَلِّقَهَا وَ لَا یَتَزَوَّجَ عَلَیْهَا فَأَعْطَاهَا ذَلِکَ ثُمَّ بَدَا لَهُ فِی التَّزْوِیجِ بَعْدَ ذَلِکَ فَکَیْفَ یَصْنَعُ فَقَالَ بِئْسَ مَا صَنَعَ وَ مَا کَانَ یُدْرِیهِ مَا یَقَعُ فِی قَلْبِهِ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ قُلْ لَهُ فَلْیَفِ لِلْمَرْأَةِ بِشَرْطِهَا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ.[4]
شاهد در آنست که امام (علیه السلام) از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمودند: بر مومنان وفای به شروطشان لازم است.

۲) صحیحه عبدالله بن سنان
مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ مَنِ اشْتَرَطَ شَرْطاً مُخَالِفاً لِکِتَابِ اللَّهِ- فَلَا یَجُوزُ لَهُ وَ لَا یَجُوزُ عَلَی الَّذِی اشْتُرِطَ عَلَیْهِ وَ الْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ مِمَّا وَافَقَ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.[5]

شاهد در آنست که امام (علیه السلام) فرمودند: بر مسلمانان وفای به شروظشان تا جایی که موافق کتاب خداوند باشد، لازم است.

۳) صحیحه محمد بن سنان
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ إِلَّا کُلَّ شَرْطٍ خَالَفَ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا یَجُوزُ.[6]
امام صادق (علیه السلام) فرمود:مسلمانان باید به شروط خود پایبند باشند مگر آن شرطی که مخالف کتاب خداوند باشد، پس جایز نیست.

بنابراین وجوب وفای به شرط، از واجبات شرعی تبعیه است همانند وجوب وفای به نذر.
به عبارت دیگر در باب نذر آنچه معتبر است و باید به آن ملتزم شویم صلاحیت اضافه و نسبت به ذات الهی است به همین خاطر است که در باب نذر متعلقش باید رجحان شرعی داشته باشد - بخلاف متعلق شرط که اگر رجحان هم نداشته باشد وجوب وفا دارد -
ولی در باب نماز و روزه و دیگر عبادات که در هر حال واجب است ، وجوبِ اولی و ذاتی و ابتدایی دارند.
تفاوت شرط و نذر در آن است که در شرط، رجحان شرعی اخذ نمی‌شود ولی درنذر، رجحان شرعی اخذ شده است.
در فرض ما، نذرِ زیارت منعقد است لکن در فرض تزاحم با حجِ واجب، قرار گرفته که باید گفت: اتیان حج مقدم است لازم است چون استطاعت وجود دارد و از طرفی وجوب وفای به نذر مشروط به آن است که متعلق نذر رجحان داشته باشد لذا وقتی فعلی واجب، مزاحمت با متعلق نذر نماید، دیگر رجحان ساقط است لذا دیگر دلیلِ وفای به نذر شامل آن نمی شود چرا که ترکِ واجب رجحان شرعی ندارد
بله اگر حج، مستحبی باشد و در طرف دیگر وجوب وفای به نذر باشد ، رجحان با وجوب وفای به نذر است.
در تزاحمِ حجِّ واجب و وفای به نذر، در صورت عمل به نذر ترک واجب پیش می‌آید و نذر مرجوح می گردد لذا ادله نذر شامل آن نمیشود .

نتیجه

در نتیجه باید گفت در تزاحم وفای به نذر و حج واجب، نذر رجحان خود را از دست می دهد لذا حجّ اتیان می‌شود.
همچنین در صورتی که نذر مشقت داشته باشد پدر یا شوهر میتواند آنرا نسبت به فرزند و همسر خود منحل نماید.