درس خارج اصول استاد هادی نجفی

موضوع: التعادل و التراجيح/تعارض ادله /صور تعارض بین اکثر از دو دلیل

نوع سوم: وجود دو دلیل عام متباین و یک دلیل خاص

نوع مذکور دارای سه صورت می باشد به نحوی که دلیل خاص در آن به یکی از صور زیر متصور می شود.
۱) اینکه دلیل خاص به عنوان مخصّص برای یکی از دو دلیل عام وارد شود.
۲) اینکه هر کدام از دو دلیل عام بواسطه یک دلیل خاص مورد تخصیص قرار گیرند و البته دو دلیل خاص نیز معارض با یکدیگر نباشند.
۳) اینکه هر کدام از دو دلیل عام بواسطه یک دلیل خاص مورد تخصیص قرار گیرد و البته دو دلیل خاص نیز معارض با یکدیگر باشند.
صورت نخست : اینکه دلیل خاص به عنوان مخصّص برای یکی از دو دلیل عام وارد شود.
به عنوان نمونه اگر در سه دلیل چنین آمده باشد؛
الف) دلیل عام(۱) : یجب اکرام العلماء
ب) دلیل عام(۲) : لا یجب اکرام العلماء
ج) دلیل خاص: یجب اکرام العالم العادل
در مثال مذکور دلیل خاص(ج) به عنوان مخصّص برای دلیل عام دوم (ج) وارد شده است و پس از تخصیص آن، عام به نحو " لا یجب اکرام العلماء الّا العالم العادل" تقیید پیدا می کند و در نتیجه نسبت بین دو دلیل عام که قبلاً تباین بود به عموم و خصوص مطلق تبدیل و انقلاب پیرا می نماید.
قابل ذکر است که جماعتی از محققان من جمله محقق نائینی(ره) و آقا ضیاء عراقی(ره) و آیت الله خوئی (ره) برای صورت مذکور مثالی را از "ارث زوجه از عقار" مطرح نموده اند.
حال باید بررسی نمود که آیا مثال مذکور مطابق با ما نحن فیه بوده یا خیر؟
برای بررسی مطلب لازم است که روایات مساله مورد نظر قرار گیرد.
روایات در مورد ارث زوجه بر سه دسته زیر می باشند.
۱) روایاتی که ارث زوجه از عقار را مطلقاً ثابت می داند.
۲) روایاتی که ارث زوجه از عقار را مطلقاً نفی می کند.
۳) روایاتی که ارث زوجه از عقار را صرفاً در صورت داشتن فرزند از شوهر متوفی خود ثابت می داند.
نظر محقق نائینی (ره) و نیزآقا ضیاء عراقی و آیت الله خوئی (ره) آن است که دسته سوم روایات به عنوان مخصّص برای دسته دوم محسوب می شوند و آنان را مورد تقیید قرار داده و به نحو " لا ترث الزوجه من العقار الّا اذا کانت ذات ولد" نتیجه می دهند و در اینصورت نسبت بین دو دلیل عام از تباین به عموم و خصوص مطلق انقلاب پیدا می کند.
عدم مطابقت مثال مذکور با ما نحن فیه
باید گفت: مثال مذکور نمی تواند به عنوان صغری برای مساله مورد بحث محسوب گردد چرا که اجمال روایات در مورد ارث زوجه از عقار به بیان زیر می باشد.
۱) روایاتی که ارث زوجه از عقار را مطلقاً ثابت می داند.
تعداد روایات مذکور هفده روایت می باشد که در بین آنها انواع روایت صحیح اعلائی( همه راویان امامی عادل هستند) و صحیح و موثق و حسن و ضعیف وجود دارد که به دو حدیث صحیح می پردازیم.
الف) صحیحه محمد بن مسلم
وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: النِّسَاءُ لَا یَرِثْنَ مِنَ الْأَرْضِ وَ لَا مِنَ الْعَقَارِ شَیْئاً.
امام باقر علیه السلام فرمود: زنان(همسران مرد) چیزی از زمین به ارث نمی برند.
ب) صحیحه فضلاء
عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُکَیْرٍ وَ فُضَیْلٍ وَ بُرَیْدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع (مِنْهُمْ مَنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع وَ) مِنْهُمْ مَنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ مِنْهُمْ مَنْ رَوَاهُ عَنْ أَحَدِهِمَا ع أَنَّ الْمَرْأَةَ لَا تَرِثُ مِنْ تَرِکَةِ زَوْجِهَا مِنْ تُرْبَةِ دَارٍ أَوْ أَرْضٍ إِلَّا أَنْ یُقَوَّمَ الطُّوبُ وَ الْخَشَبُ قِیمَةً فَتُعْطَی رُبُعَهَا أَوْ ثُمُنَهَا.
امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرمودند: همسر مرد چیزی از خاک و زمین منزل شوهر خویش به ارث نمی برد و صرفاً آجر و چوب به کار رفته در منزل قیمت گزاری شده و یک چهارم(در صورتی که شوهرش فرزند نداشته باشد) یا یک هشتم(در صورتی که شوهرش فرزند داشته باشد ) آن را ارث می برد.
۲) روایاتی که ارث زوجه از عقار را مطلقاً نفی می کند.
در این موضوع صرفاً یک روایت زیر آمده است؛
صحیحه ابن ابی یعفور
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ (وَ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَرِثُ مِنْ دَارِ
امْرَأَتِهِ أَوْ أَرْضِهَا مِنَ التُّرْبَةِ شَیْئاً أَوْ یَکُونُ (فِی) ذَلِکَ بِمَنْزِلَةِ الْمَرْأَةِ فَلَا یَرِثُ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً فَقَالَ یَرِثُهَا وَ تَرِثُهُ (مِنْ) کُلِّ شَیْ ءٍ تَرَکَ وَ تَرَکَتْ.
راوی از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا مرد از منزل همسر خویش یا زمین آن چیزی به ارث می برد یا انکه در این مساله همانند زن است که چیزی از زمین آن به ارث نمی برد؟ حضرت در پاسخ فرمود: مرد و زن، هر دو از تمام آنچه به عنوان ما ترک همسر محسوب می شود، ارث می برند.
نکته قابل توجه در روایت آن است که آنچه مرتکز در ذهن راوی و شیعیان زمان امام صادق علیه السلام بوده آن است که زن(همسر) از عقار چیزی به ارث نمی برد ۰نانچه این مطلب در سوال پرسشگر امری قطعی شمرده شده است.
از دو دسته روایات مذکور چنین بدست می آید که متعارض می باشند و طبق قاعده روایات مشهور اخذ شده و غیر مشهور یا شاذ (که روایت مذکور است) طرح می گردد.
۳) روایاتی که ارث زوجه از عقار را صرفاً در صورت داشتن فرزند از شوهر متوفی خود ثابت می داند.
در این موضوع نیز صرفاً یک روایت زیر آمده است؛
صحیحه عمر بن اذینه
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ فِی النِّسَاءِ إِذَا کَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ أُعْطِینَ مِنَ الرِّبَاعِ.
ابن اذینه در مورد ارث زنان گوید: در صورتی که آنان دارای فرزندی از شوهر متوفی باشند،از زمین شوهر ارث می برند.
بعضی گفته اند روایت مذکور به عنوان مخصص برای دسته اول روایات محسوب شده و آنان را مورد تقیید قرار می دهند در صورتی که چنین مطلبی قابل پذیرش نیست چرا که روایت مذکور هر چند دارای سندی صحیح است لکن مقطوعه می باشد و به امام علیه السلام انتساب ندارد و گویا راوی نظر خودش را بیان کرده، بنابراین حجّیت نخواهد داشت و از طرف دیگر نیز روایتی شاذ و البته موافق با عامه می باشد که امر به طرح آن وارد شده است.
از آنچه گذشت چنین بدست می آید که در ما نحن فیه صرفاً دو دسته روایات عام باقی می ماند به نحوی که دسته اول مشهور و دسته دوم شاذ می باشند و طبق قاعده مشهورات اخذ شده و غیر آن طرح می گردد.
بنابراین موضوع ارث زوجه از عقار نمی تواند به عنوان مثال برای مساله محسوب گردد.
البته قائلان به تفصیل در مساله من جمله شیخ صدوق (ره) و شیخ طوسی (ره) محقق حلّی (ره) و علّامه (ره) و فخر المحققین (ره) معتقدند در صورتی که زن از همسر خود فرزند داشته باشد از زمین نیز ارث می برد.
نظر شاذی نیز به نحو مطلق قائل به ارث بردن در ما نحن فیه است.
نظر مشهور -اگر نگوئیم اجماع- بر عدم ارث است و فتوای مشهور فقهای امروز نیز بر عدم ارث زوجه از عقار می باشد.