درس خارج اصول استاد هادی نجفی

طایفه سوم: ارجاع به اعیان فقهای اصحاب
1) صحیحه احمد بن اسحاق قمی
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحِمْیَرِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی جَمِیعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ وَ قُلْتُ مَنْ أُعَامِلُ (وَ عَمَّنْ) آخُذُ وَ قَوْلَ مَنْ أَقْبَلُ فَقَالَ الْعَمْرِیُّ ثِقَتِی فَمَا أَدَّی إِلَیْکَ عَنِّی فَعَنِّی یُؤَدِّی وَ مَا قَالَ لَکَ عَنِّی فَعَنِّی یَقُولُ فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ فَإِنَّهُ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ قَالَ وَ سَأَلْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ ع عَنْ مِثْلِ ذَلِکَ فَقَالَ الْعَمْرِیُّ وَ ابْنُهُ ثِقَتَانِ فَمَا أَدَّیَا إِلَیْکَ عَنِّی فَعَنِّی یُؤَدِّیَانِ وَ مَا قَالا لَکَ فَعَنِّی یَقُولَانِ فَاسْمَعْ لَهُمَا وَ أَطِعْهُمَا فَإِنَّهُمَا الثِّقَتَانِ الْمَأْمُونَانِ الْحَدِیثَ وَ فِیهِ أَنَّهُ سُئِلَ الْعَمْرِیُّ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ أَنْ تَسْأَلُوا عَنْ ذَلِکَ وَ لَا أَقُولُ: هَذَا مِنْ عِنْدِی فَلَیْسَ لِی أَنْ أُحَلِّلَ وَ لَا أُحَرِّمَ وَ لَکِنْ عَنْهُ ع.[1]
ابو علی احمد بن اسحاق قمی از امام علی النقی علیه السّلام گوید از حضرت پرسیدم و گفتم: « با چه کسی طرف سخن شوم و احکام دین خود را از چه کسی بگیرم و گفته چه کسی را بپذیرم؟ » حضرت فرمود: «عثمان بن سعید عمری مورد وثوق من است؛ آنچه او از من به تو برساند، از جانب من می‌رساند و هر چه از من به تو بگوید، از جانب من می‌گوید. از او بشنو و اطاعت کن که او ثقه امین است. » نیز ابوعلی گوید: از امام حسن عسکری علیه السّلام همین سؤال را کردم و فرمود: عثمان بن سعید و فرزندش (محمّد) هر دو نفر موثق اند. هر چه آنها از جانب من به تو برسانند، از من می‌رسانند و آنچه از من به تو بگویند، از جانب من می‌گویند. پس از آنها بشنو و اطاعت کن که آنها موثق و امین هستند تا ادامه حدیث که در آن آمده است که از عثمان بن سعید سوالی شد که در پاسخش گفت: دانستن پاسخ این سؤال ( که نام امام زمان چیست؟ و اینکه او را با چه نامی صدا بزنیم؟ ) برای شما حرام است و من این مطلب را از پیش خود نمی گویم و مرا نمی رسد که چیزی را حرام یا حلال کنم و این گفته (حرمت ذکر نام امام دوازدهم) از خود
2) صحیحه جمیل بن درّاج
مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْکَشِّیُّ فِی کِتَابِ الرِّجَالِ عَنْ حَمْدَوَیْهِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ بِالْجَنَّةِ بُرَیْدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ الْعِجْلِیُّ- وَ أَبُو بَصِیرٍ لَیْثُ بْنُ الْبَخْتَرِیِّ الْمُرَادِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ وَ زُرَارَةُ أَرْبَعَةٌ نُجَبَاءُ أُمَنَاءُ اللَّهِ عَلَی حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ لَوْ لَا هَؤُلَاءِ انْقَطَعَتْ آثَارُ النُّبُوَّةِ وَ انْدَرَسَتْ.[2]
جمیل بن درّاج گوید از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که فرمودند: بشارت بهشت بر بُرید بن معاویه عجلی و ابوبصیر لیث بن بختری مرادی و محمّد بن مسلم و زراره (که مردم آنها را) دیوانگان (می دانند) باد! چهار شخصیتی که از نجباء بودنه و امانتداران خداوند بر حلال و حرام اویند . اگر آنها نبودند آثار نبوّت قطع و پوسیده می شد و از بین می رفت.
بررسی سند
حمدویه بن نصیر ثقه می باشد و شیخ در مورد می گوید: حمدويه بن نصير بن شاهي ، سمع يعقوب بن يزيد، روي عن العياشي، يكني أبا الحسن، عديم النظير في زمانه، كثير العلم والرواية، ثقة، حسن المذهب.[3]
یعقوب بن یزید نیز ثقه است و محمد بن ابی عمیر و جمیل بن درّاج از اصحاب اجماع می باشند.
بنابراین سند روایت صحیحه خواهد بود.
3) صحیحه شعیب عقرقوفی
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ شُعَیْبٍ الْعَقَرْقُوفِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع رُبَّمَا احْتَجْنَا أَنْ نَسْأَلَ عَنِ الشَّیْ ءِ فَمَنْ نَسْأَلُ قَالَ عَلَیْکَ بِالْأَسَدِیِّ یَعْنِی أَبَا بَصِیرٍ.[4]
شعیب عقرقوفی گوید: به امام صادق علیه‌السلام گفتم؛ چه بسا نیاز داریم که چیزی را از شما بپرسیم ، برای پاسخش از که سؤال کنیم؟ حضرت فرمود : بر تو باد به ابوبصیر اسدی.
4) صحیحه سلیمان بن خالد
وَ عَنْهُ عَنْ یَعْقُوبَ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ مَا أَجِدُ أَحَداً أَحْیَا ذِکْرَنَا وَ أَحَادِیثَ أَبِی ع إِلَّا زُرَارَةُ- وَ أَبُو بَصِیرٍ لَیْثٌ الْمُرَادِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ- وَ بُرَیْدُ بْنُ مُعَاوِیَةَ الْعِجْلِیُّ- وَ لَوْ لَا هَؤُلَاءِ مَا کَانَ أَحَدٌ یَسْتَنْبِطُ هَذَا هَؤُلَاءِ حُفَّاظُ الدِّینِ وَ أُمَنَاءُ أَبِی ع عَلَی حَلَالِ اللَّهِ وَ حَرَامِهِ وَ هُمُ السَّابِقُونَ إِلَیْنَا فِی الدُّنْیَا وَ السَّابِقُونَ إِلَیْنَا فِی الْآخِرَةِ.[5]
سلیمان بن خالد گوید: شنیدن که امام صادق علیه‌السلام فرمود: کسی غیر از زراره و ابوبصیر لیث مرادی و محمّد بن مسلم و بُرید بن معاویه عجلی را ندیدم که یاد ما واحادیث پدرم را زنده کند. اگر اینان نبودند کسی دیگر نمی توانست ذکر ما و احادیث پدرم را استنباط نماید.اینان حافظان دین و امینان پدرم بر حلال و حرام الهی اند و ایشان در دنیا و آخرت سبقت گیرندگان به سوی ما هستند.
5) صحیحه عبدالله بن ابی یعفور
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِی یَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّهُ لَیْسَ کُلَّ سَاعَةٍ أَلْقَاکَ وَ لَا یُمْکِنُ الْقُدُومُ وَ یَجِی ءُ الرَّجُلُ مِنْ أَصْحَابِنَا فَیَسْأَلُنِی وَ لَیْسَ عِنْدِی کُلُّ مَا یَسْأَلُنِی عَنْهُ فَقَالَ مَا یَمْنَعُکَ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیِّ- فَإِنَّهُ سَمِعَ مِنْ أَبِی وَ کَانَ عِنْدَهُ وَجِیهاً.[6]
عبدالله بن ابی یعفور گوید به امام صادق علیه‌السلام گفتم: امکان اینکه بتوانم پیوسته شما را ملاقات کرده و به محضر شما برسم را ندارم. گاهی یکی از شیعیان از من سؤالی دارد که پاسخش را نمی دانم ( حال وظیفه ام چیست؟) حضرت فرمود: چرا از محمّد بن مسلم ثقفی نمی پرسی؟ او از پدرم حدیث و احکام دین را شنید و نزد او محترم ( و مورد وثوق) بود.
6) صحیحه یونس بن یعقوب
وَ بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ قَالَ: کُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ أَ مَا لَکُمْ مِنْ مَفْزَعٍ أَ مَا لَکُمْ مِنْ مُسْتَرَاحٍ تَسْتَرِیحُونَ إِلَیْهِ مَا یَمْنَعُکُمْ مِنَ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ النَّصْرِیِّ.[7]
یونس بن یعقوب گوید: نزد امام صادق علیه‌السلام بودیم که فرمودند: مگر پناهگاهی (برای دانستن احکام دین) برای شما نیست؟! مگر جایگاهی که هنگام رجوع به آن آرامش یابید ، ندارید؟! چه چیزی از رجوعتان به حارث بن مغیره نصری جلوگیری می کند؟!
7) خبر علی بن مُسیّب همدانی
وَ عَنْهُ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُسَیَّبِ الْهَمْدَانِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا ع شُقَّتِی بَعِیدَةٌ وَ لَسْتُ أَصِلُ إِلَیْکَ فِی کُلِّ وَقْتٍ فَمِمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِینِی قَالَ مِنْ زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ الْقُمِّیِّ- الْمَأْمُونِ عَلَی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْمُسَیَّبِ- فَلَمَّا انْصَرَفْتُ قَدِمْنَا عَلَی زَکَرِیَّا بْنِ آدَمَ- فَسَأَلْتُهُ عَمَّا احْتَجْتُ إِلَیْهِ. [8]
علی بن مسیب گوید: خدمت امام رضا علیه السلام عرض کردم: راهم دور است و نمی توانم هر وقت بخواهم خدمت شما برسم، از چه کسی مسایل دینم را بگیرم؟ فرمود: از زکریا بن آدم قمی که بر دنیا و آخرت امین است. علی بن مسیب گوید: وقتی به قم برگشتم، نزد زکریا بن آدم رفتم و مسایل مورد نیاز دینی‌ام را از وی سؤال کردم.
در بررسی سند روایت باید گفت در طریق آن "احمد بن ولید" وجود دارد که در کتب اربعه صرفاً یک روایت از او نقل شده و البته مهمل می باشد ، لذا سند روایت ضعیف محسوب می‌شود.
۸) صحیحه عبدالعزیز بن مهتدی و حسن بن علی بن یقطین
وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْمُهْتَدِی وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ یَقْطِینٍ جَمِیعاً عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: قُلْتُ لَا أَکَادُ أَصِلُ إِلَیْکَ أَسْأَلُکَ عَنْ کُلِّ مَا أَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ مَعَالِمِ دِینِی أَ فَیُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ ثِقَةٌ آخُذُ عَنْهُ مَا أَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ مَعَالِمِ دِینِی فَقَالَ نَعَمْ.
عبدالعزیز بن مهتدی و حسن بن علی بن یقطین از امام رضا علیه السلام نقل می کنند که به حضرت گفتم: امکان اینکه بتوانم برای پرسش از مسایل مورد نیاز دینی ام خدمتتان برسم را ندارم. آیا یونس بن عبدالرحمن مورد اطمینان است تا از او بپرسم؟ حضرت فرمودند بله.
قابل ذکر است که یونس بن عبدالرحمن در مسائل فقهی مجتهد و مورد ارجاع امام قرار گرفته لکن در مسائل کلامی و اعتقادی ضعیف می باشد چنانچه این ویژگی در مورد روش برخوردش با امامت امام جواد علیه السلام پس از شهادت امام رضا علیه السلام کاملاً مشهود است.
مسعودی در این مورد نوشته است : عَنِ الْمَحْمُودِيِّ قَالَ: كُنْتُ وَاقِفاً عَلَى رَأْسِ الرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ بِطُوسَ فَقَالَ لِي بَعْضُ أَصْحَابِهِ: إِنْ حَدَثَ حَدَثٌ، فَإِلَى مَنْ؟ فَالْتَفَتَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ قَالَ لَهُ: إِلَى ابْنِي أَبِي جَعْفَرٍ. فَكَأَنَّ الرَّجُلَ اسْتَصْغَرَ سِنَّهُ، فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ: إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ قَائِماً بِشَرِيعَتِهِ وَ هُوَ فِي دُونِ السِّنِّ الَّتِي يَقُومُ فِيهَا أَبُو جَعْفَرٍ عَلَى شَرِيعَتِنَا. فَلَمَّا مَضَى الرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ فِي سَنَةِ اثْنَتَيْنِ وَ مِائَتَيْنِ كَانَتْ سِنُّ أَبِي جَعْفَرٍ نَحْوَ سَبْعِ سِنِينَ. وَ اخْتَلَفَتِ الْكَلِمَةُ مِنَ النَّاسِ بِبَغْدَادَ وَ فِي الْأَمْصَارِ وَ اجْتَمَعَ الرَّيَّانُ بْنُ الصَّلْتِ وَ صَفْوَانُ بْنُ يَحْيَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ حَكِيمٍ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ الْحَجَّاجِ وَ يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ وُجُوهِ الشِّيعَةِ وَ ثِقَاتِهِمْ فِي دَارِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ فِي بِرْكَةٍ زَلُولٍ يَبْكُونَ وَ يَتَوَجَّعُونَ مِنَ الْمُصِيبَةِ فَقَالَ لَهُمْ يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ: دَعُوا الْبُكَاءَ، مَنْ لِهَذَا الْأَمْرِ؟ وَ إِلَى مَنْ يُقْصَدُ بِالْمَسَائِلِ إِلَى أَنْ يَكْبُرَ هَذَا الصَّبِيُّ؟ -يَعْنِي أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ. فَقَامَ إِلَيْهِ الرَّيَّانُ بْنُ الصَّلْتِ فَوَضَعَ يَدَهُ فِي حَلْقِهِ وَ لَمْ يَزَلْ يَلْطِمُهُ وَ يَقُولُ لَهُ: يَا ابْنَ الْفَاعِلَةِ أَنْتَ تُظْهِرُ الْإِيمَانَ لَنَا وَ تُبْطِنُ الشَّكَّ وَ الشِّرْكَ. إِنْ كَانَ أَمْرُهُ مِنَ اللَّهِ-جَلَّ وَ عَلاَ-فَلَوْ أَنَّهُ ابْنَ يَوْمٍ وَاحِدٍ كَانَ بِمَنْزِلَةِ ابْنِ مِائَةِ سَنَةٍ، وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَلَوْ عُمِّرَ أَلْفَ سَنَةٍ فَهُوَ كَوَاحِدٍ مِنَ النَّاسِ. هَذَا مَا يَنْبَغِي أَنْ يُفَكَّرَ فِيهِ. فَأَقْبَلَتِ الْعِصَابَةُ عَلَى يُونُسَ تُعَذِّلُهُ وَ تُوَبِّخُهُ.[9]

محمودی گفته: در طوس مقابل امام رضا علیه السلام ایستاده بودم، پس شخصی به او گفت: ای سرورم، اگر اتفاقی بیفتد جانشینی شما با کیست؟ فرمود: با پسرم ابو جعفر(جواد الأئمة)؛ و گویا که گوینده ابو جعفر (امام جواد) علیه السلام را برای تصدّی این امر کم سنّ و سال پنداشت، پس امام فرمود: همانا خداوند متعال عیسی علیه السلام را در حالی که کم سنّ و سال تر از ابو جعفر بود به پیامبری و نبوّت مبعوث داشت و او را صاحب شریعت گرداند. پس از شهادت حضرت رضا علیه السّلام در سال دویست و دو، امام جواد علیه السلام در حدود هفت سال داشت. بین دوستان ایشان در بغداد و سایر شهرها اختلاف افتاد. گروهی از شیعیان از آن جمله ریان بن صلت و صفوان بن یحیی و محمّد بن حکیم و عبد الرحمن ابن حجاج و یونس بن عبد الرحمن و گروهی از سران شیعه و اشخاص مورد اعتماد در زیر زمین خانه عبد الرحمن بن حجاج اجتماع کرده، شروع به گریه و ناله کردند و از این مصیبت سخت اندوهگین بودند. یونس بن عبد الرحمن گفت: گریه را رها کنید! چه کسی متصدّی رهبری شیعه خواهد بود و در مسائل دینی به که پناه آوریم تا فرزند حضرت رضاعلیه السلام بزرگ شود؟ (منظورش حضرت جواد بود).
ریان بن صلت بلند شد و گلوی یونس بن عبد الرحمن را گرفته فشرد و شروع به سیلی زدن او کرد و می‌گفت: تو پیش ما ادعای ایمان می‌کنی ولی در دل شک داری و مشرک هستی. اگر مقام امامت به آن جناب از طرف خدا داده شده، گرچه به بچه یک روزه باشد، از نظر علم و دانش چون رهبری بزرگ است و اگر از طرف خدا نباشد، گرچه هزار سال عمر داشته باشد مثل یکی از مردم عادی است.(آیا) این از مطالبی است که باید در باره اش اندیشه نمود و شک داشت؟ بقیه حاضرین روی به جانب یونس کرده، شروع به سرزنش و اعتراض نمودند.
9) حسنه یا معتبره عبدالعزیز بن مهتدی
وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقُتَیْبِیِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْمُهْتَدِی وَ کَانَ خَیْرَ قُمِّیٍّ رَأَیْتُهُ وَ کَانَ وَکِیلَ الرِّضَا ع وَ خَاصَّتَهُ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع فَقُلْتُ إِنِّی لَا أَلْقَاکَ فِی کُلِّ وَقْتٍ فَعَمَّنْ آخُذُ مَعَالِمَ دِینِی فَقَالَ خُذْ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ.[10]
فضل بن شاذان از عبدالعزیز بن مهتدی - که بهترین قمی بود که دیدمش و نیز وکیل و از نزدیکان امام رضا علیه السلام بود - گوید: از امام رضا علیه السلام پرسیدم و به ایشان گفتم: من همیشه نمی توانم شما را ملاقات کنم ، پس از چه کسی معالم و احکام دینم را بپرسم؟ حضرت فرمود : آنها را از یونس بن عبدالرحمن بپرس.
10) صحیحه عبدالعزیز بن مهتدی
وَ عَنْ جَبْرَئِیلَ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عَبْدِ الْعَزِیزِ بْنِ الْمُهْتَدِی قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا ع إِنَّ شُقَّتِی بَعِیدَةٌ فَلَسْتُ أَصِلُ إِلَیْکَ فِی کُلِّ وَقْتٍ فَآخُذُ مَعَالِمَ دِینِی عَنْ یُونُسَ مَوْلَی آلِ یَقْطِینٍ قَالَ نَعَمْ.[11]
عبدالعزیز بن مهتدی گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم راهم دور است و نمی توانم هر وقت بخواهم خدمت شما برسم، آیا مسایل مورد نیاز دینی‌ام را از یونس بن عبدالرحمن سؤال کنم؟ فرمود: بله.
از روایاتِ مذکور چنین بدست می آید که ائمّه علیهم السلام برخی شیعیان خود را در مسائل فقهی و احکام دینی، به فقهاء و مجتهدان اصحاب ارجاع می دادند و این مطلب نشانگر آن است که تقلید در مسائل و احکام دینی از فقهاء جایز می باشد و البته هیچ کس را به عرفا و متصوّفه و خیّاطها و حدّادها و پالان دوزان و چلویی ها و ...ارجاع نداده اند