موضوع: فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)/ الباب الثاني: امكانيات المسجد / دورة في نظافة المجتمع

باب دوم از مبحث فقه‌المسجد، باب «امکانیات المسجد» بود که نقش مسجد در تعلیم و قضاء حوائج الناس (برآوردن نیازهای مردم جامعه) را در آن بیان کردیم؛ اما سومین مطلبی که در ذیل آن می‌خواهیم مطرح کنیم، نقش مسجد در پاکیزگی و بهداشت جامعه است.

شکی نیست که از نیازمندی‌های هر جامعه‌ای به‌ویژه جامعه اسلامی، مسئله‌ی بهداشت است. بهداشت ازجمله ضروریات و نیازهای اولیه‌ی انسان و هر جامعه‌ای است و اسلام نیز به بهداشت اهمیت داده و آن‌را مهم شمرده است؛ حال در این مبحث سخن در این است که آیا می‌توان از ظرفیت مسجد برای کمک به این مسئله استفاده کرد یا نه؟

برای ورود به‌بحث با نگاه فقهی باید مقدماتی را بیان کنیم:

مقدمه نخست: «لا شك في أن المسجد جزء من المجتمع الذي يعيشه الانسان وجزء من جدول الحضارة الاسلامية وبالتالي من يريد أن يسعى في تحقيق تلك الحضارة فلابد أن لايكون غافلا عن دور المسجد في تحقيقها»؛ شکی در این نیست که مسجد بخشی از جامعه‌ای است که انسان در آن زندگی می‌کند و نیز بخشی از پازل تمدن اسلامی است؛ پس برای رسیدن به آن تمدن باید تلاش کرد؛ بنابراین نباید از نقش مسجد در تحقق آن غافل شد؛ یعنی انسان نباید بی‌توجه به‌نقش مسجد در رسیدن به‌تمدن اسلامی‌باشد، زیرا مسجد، بخشی از جامعه و این جدول است؛ بنابراین برای تکمیل پازل تمدن اسلامی باید از نقش مسجد بهره ببریم.

مقدمه دوم: «ومما يحتاجه المجتمع في تحقيق تلك الحضارة عبارة عن تحقيق النظافة في الجوانب المختلفة في المجتمع»؛ و آنچه جامعه برای رسیدن به‌تمدن اسلامی بدان نیاز دارد، دستیابی به پاکیزگی در ابعاد گوناگون جامعه است. جامعه‌ی ناپاک، جامعه‌ی متمدن نیست. جامعه‌ی متمدن، جامعه‌ای است که از پاکیزگی برخوردار باشد. در نگاه تمدن بشری و در میان انسان‌ها نیز این‌گونه است؛ بنابراین یکی از چیزهایی که جامعه جهت رسیدن به آن تمدن بدان نیاز دارد، ایجاد نظافت و بهداشت در جامعه و محیط‌زیست در ابعاد گوناگون آن است.

النظافة تنقسم الى عدة أقسام: 1- نظافة الأفراد. 2- نظافة المحيط والبيئة. 3- نظافة الأماكن العامة. 4- نظافة الأماكن المقدسة. 5- نظافة الطرق والشوارع؛ و ...

علم دانشگاهی نیز بهداشت را به اقسام گوناگون تقسیم کرده‌ است:

    1. نظافة الاشخاص و الافراد (بهداشت فردی): بهداشت فردی، شامل بهداشت دهان و دندان، دست و صورت، خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها می‌شود. این نظافت افراد و بهداشت فردی است.

    2. نظافة المحيط والبيئة (بهداشت محیط): انسان اگر در محلی زندگی کند که در خانه‌اش تمیز نباشد، این شخص نظافت محیط ندارد. محیط، شامل بخش‌های گوناگونی همچون محیط زندگی، کار، تفریح و تحصیل می‌شود که همه‌ی این‌ها نیازمند بهداشت محیط هستند. اگر بهداشت در بیمارستانی که محیط درمان بیماران است رعایت نشود، سبب انزجار و تنفر خواهد شد. همچنین انتظار از محیط پارک، این است که باید پاکیزگی داشته باشد.

    3. نظافة الأماكن العامة (نظافت اماکن عمومی): اماکن عمومی، همانند مترو، قطار، پایانه‌های مسافربری و مکان‌های مختلف.

    4. نظافة الأماكن المقدسة (نظافت مکان‌های مقدس): مکان‌های مقدس، همانند امامزاده‌ها و مساجد. هنگامی‌که انسان به حرم مطهر امام رضا× مشرف می‌شود، انتظار تمیزترین جایگاه را از آنجا دارد.

    5. نظافة الطرق والشوارع (نظافت راه‌ها و خیابان‌ها): شامل نظافت راه‌ها، جاده‌ها، کوچه‌ها، خیابان‌ها و ... می‌شود؛ مانند همان کاری‌که شهرداری انجام می‌دهد. گاهی آنچه از نظافت خیابان‌ها به‌ذهن ما می‌آید تنها جارو زدن آنجاست؛ اما تنها این نیست، بلکه نظافت و تمیزی دیوارهای خیابان نیز جزء بهداشت است؛ یعنی زیباسازی نیز بخشی از بهداشت است و انسان باید تمیزی و پاکیزگی را با چشم خود ببیند؛ مثلاً اگر از کوچه‌ای بگذری که دیوارهای کثیفی داشته باشد، بهداشت در آنجا رعایت نشده است.

موارد دیگری نیز وجود دارد که خودمان را زیاد معطل این تقسیم نمی‌کنیم، بلکه خواستیم این مقدمه را بیان کنیم تا به‌بحثمان برسیم.

آنچه در مقدمه نخست گفتیم این بود که مسجد بخشی از جامعه و جزئی از پازل تمدن است و هرکه برای رسیدن به این تمدن تلاش می‌کند نباید از نقش مسجد غافل شود؛ اما در مقدمه دوم گفتیم که مسئله بهداشت و اقسام آن، ازجمله چیزهایی است که برای رسیدن به‌تمدن باید به آن دست‌یابیم، زیرا بهداشت از مقدمه‌ها و زمینه‌های رسیدن به‌تمدن است.

این‌ها در تمدن اسلامی نیز موردتوجه است؛ یعنی جامعه، زمانی در نگاه جهانیان، متمدن تلقی می‌شود که در آن جامعه، بهداشت با همه‌ی ابعادش رعایت شده باشد.

مقدمه سوم: چه کسی نظافت را تأمین می‌کند؟ و چه کسی مسئول آن است؟

از نگاه اسلام و از دید فقه می‌خواهیم به این سؤالات پاسخ دهیم.

در پاسخ به این سؤالات باید گفت: هر عضوی از اعضای جامعه تمدنی، در تأمین نظافت جامعه مسئولیت دارد؛ بنابراین مسئولیت نظافت، مسئولیتی عمومی و همگانی است و همه‌ی افراد جامعه عهده‌دار آن هستند؛ یعنی بهداشت، بخشی از تمدن است؛ اما مسئولیتش به‌عهده‌ی همه‌ی افراد جامعه است، زیرا پیامبر’ فرمودند: «النَّظافَةُ مِنَ الإيمانِ»[1] ؛ نظافت ازجمله [نشانه‌های] ایمان است.

اما این‌که مسئولیت ایمان به عهده کیست؟ مسئولیت ایمان به عهده همه است؛ یعنی هر انسانی باید مؤمن باشد و هر مؤمنی نیز باید به فکر پاکیزگی باشد؛ پس هرکسی که ایمان دارد، مسئولیت نظافت نیز دارد.

از دیدگاه پیامبر اکرم|، نظافت در ضمن ایمان گنجانده‌ شده و نمی‌تواند از ایمان جدا باشد؛ بنابراین هر مؤمن و هر عضوی از جامعه هم خودش باید پاکیزه باشد و هم باید در پاکیزگی جامعه‌ی ایمانی تلاش نماید؛ بنابراین مسئولیت بهداشت، بر همگان است.

مقدمه‌ی نخست؛ جزئیت مسجد در تمدن را گفتیم؛ در مقدمه‌ی دوم نیز نظافت را بخشی از مقدمه‌سازی تمدن دانستیم؛ در مقدمه‌ی سوم هم گفتیم که مسئولیت تأمین نظافت جامعه بر عهده‌ی همگان است. اکنون‌که بهداشت، همگانی است و مسجد نیز از مکان‌های عمومی است و به شخص خاصی تعلق ندارد؛ و همان‌طور که نظافت وظیفه و حقی عمومی است، مسئولیت آن نیز بر عهده‌ی همگان است.

اصل در مسجدیت این بود که باید وقف عام برای همه‌ی مسلمانان باشد؛ یعنی احراز مسجدیت به این است که برای همه‌ی مسلمانان باشد. اکنون‌که این‌چنین گفتیم؛ نظافت که جزئی از تمدن است، با دخالت همه‌ی مردم تحقق پیدا می‌کند؛ و مسجد نیز که پایگاهی عمومی و همگانی برای مردم است، باید در ایجاد وظیفه‌ی برای افراد و عمل به آن وظیفه در رابطه‌ی با تحقق این تمدن اسلامی مؤثر و نقش‌آفرین باشد.

اما در مباحث گذشته یکی از ابعاد هویت مسجد را که «هوية الطهارة» بود، بیان کردیم[2] و گفتیم که یکی از علل ساخت مسجد است؛ یعنی مسجد، برای طهارت بناشده است که شامل طهارت مادی و معنوی می‌شود. طهارت، درحقیقت همان تحصیل نظافت و یا به‌معنای طهارت عام است؛ یعنی نظافت بر طهارت ظاهری اطلاق می‌شود؛ اما طهارت، شامل طهارت ظاهری، باطنی، مادی و معنوی می‌شود.

«فكل فعالية توجب تحقيق هذه الهوية فهي من امكانيات المسجد ولابد من احرازها والاستفادة منها»؛ پس نظافت جزئی از طهارت است و هر فعالیتی که مستلزم تحقق این هویت (طهارت) باشد از امکانیات المسجد به‌شمار می‌رود و باید به آن دست‌یافت و از آن بهره برد؛ یعنی مسجد در تحقیق هویت خودش باید فعال باشد. اگر مسجد نتواند طهارت را ایجاد کند، از هویت خودش ساقط می‌شود.

دوباره تأکید می‌کنیم؛ در هویت مسجد بیان کردیم، ثمره‌ی هویت مسجد یک قاعده و اصل است که پس ‌از آن، هر کاری با هویت مسجد سازگاری داشته باشد جایز می‌شود و از مسئولیت‌های آن به‌شمار می‌آید؛ و وقتی‌که هویت مسجد شد؛ یعنی «بنی المسجد لاجله»؛ ناچاریم برای رسیدن به این هدف و تحقق این هویت اهتمام داشته باشیم.

پس نقش مسجد در بهداشت جامعه را می‌توانیم از دو راه اثبات کنیم:

    1. از راه مقدمات سه‌گانه که بیان شد.

    2. ازنظر نقش مسجد در تحقق هویت مسجد که یکی از آن‌ها، هویت طهارت بود.

«والملتفت الى النصوص الفقهية يجد أبوابا مختلفة ومتعددة بعناوين متنوعة في كتاب الصلاة وأحكام المسجد وكلها مرتبط بنظافة المسجد».

اکنون سراغ منابع فقهی و روایات آن می‌رویم. انسان باملاحظه متون فقهی متوجه می‌شود که در کتاب الصلاة و احکام المسجد ابواب فراوان با عناوین گوناگون وجود دارد که همگی مربوط به نظافت مسجد است.

مثل ما ذكره الشيخ الحر العاملي فيه الوسائل: «بَابُ اسْتِحْبَابِ كَنْسِ الْمَسْجِدِ وَإِخْرَاجِ الْكُنَاسَة»؛ مانند آنچه شیخ حر عاملی در وسائل الشيعة با عنوان «بَابُ اسْتِحْبَابِ كَنْسِ الْمَسْجِدِ وَإِخْرَاجِ الْكُنَاسَة»[3] ؛ باب استحباب جارو کردن مسجد و بیرون بردن زباله از آن، آورده است.

زباله را باید از مسجد بیرون ببریم تا مسجد پاک باشد و آلودگی نداشته باشد؛ زباله در خیابان نیز نباید ریخته شود، بلکه باید در مکان مخصوص قرار داده شود.

فقهای دیگر نیز در کتاب‌های فقهی خود بر همین عنوان کتاب وسائل تصریح کرده‌اند؛ همانند صاحب جواهر که فرموده است: «يستحب كنس المساجد قطعاً بمعنى جمع كناستها بضم الكاف وإخراجها لما فيه من تعظيم الشعائر وترغيب المترددين المفضي إلى عدم خرابه»[4] ؛ جارو کردن مساجد قطعاً مستحب است؛ یعنی زباله‌های مسجد را جمع کرده و به بیرون ببرند، زیرا این کار تعظیم شعائر است و مسجد نیز از شعائر اسلامی است و احترام به آن و اهمیت به زیبایی و تطهیرش نیز بزرگداشت مسجد به‌شمار می‌رود. همچنین افرادی را که به مسجد رفت‌و‌آمد می‌کنند باید ترغیب نمود تا مسجد را خراب و آلوده نکنند. اینجا به جارو زدن، نظافت مسجد، آلوده نکردن و بیرون بردن زباله از آنجا ترغیب شوند. همان‌طور که پیش‌تر نیز گفتیم، {يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ}[5] ؛ یعنی عمران و آبادی مساجد و حضور در آن است[6] و اینجا نیز جلوگیری از خراب کردن و آلوده کردن مسجد است. پس نظافت مسجد، مردم و افراد جامعه را به نظافت و پاکیزه بودن ترغیب می‌کند.

صاحب جواهر دلایلی را برای آن بیان می‌کند:

    1. نظافت مسجد، تعظیم شعائر است.

    2. «ترغيب المترددين المفضي الی عدم خرابه» 3

    3. روایت سلام بن غانم است که امام صادق× به نقل از پیامبر’ این‌چنین فرمود:

«مَنْ قَمَّ مَسْجِداً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ عِتْقَ رَقَبَةٍ وَ مَنْ أَخْرَجَ مِنْهُ مَا يُقَذِّي عَيْناً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ {كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ}[7] »[8] ؛ هر كس مسجدى را جارو كند، خداوند براى او، ثواب آزاد كردن بنده‌اى را مى‌نويسد و هر كه از مسجد به‌اندازه‌ی خاشاكى كه به چشم مى‌رود، بيرون ببرد، خداى عزوجل، وى را از رحمتش دوچندان برخوردار مى‌گردانَد.

سپس صاحب جواهر می‌فرماید: «ويتأكد في يوم الخميس وليلة الجمعة»[9] ؛ در روز پنجشنبه و شب جمعه، به جارو زدن و بیرون بردن زباله از مسجد سفارش شده است، زیرا روز جمعه، یوم الجمع و روز اجتماع مردم در نماز جمعه است؛ ازاین‌رو مسجد باید تمیزتر از دیگر روزهای هفته باشد و این کلام را مستند به خبر عبدالحميد بن ابى‌ديلم‌ از امام کاظم× می‌کند که ایشان از پیامبر’ این‌چنین نقل می‌کند که حضرت فرمود:

«مَنْ كَنَسَ الْمَسْجِدَ يَوْمَ الْخَمِيسِ لَيْلَةَ الْجُمُعَةِ فَأَخْرَجَ مِنْهُ التُّرَابَ قَدْرَ مَا يُذْرَى فِي الْعَيْنِ غُفِرَ لَهُ»[10] ؛ هر كه در روز پنج‌شنبه يا شب جمعه، مسجد را جارو كند و از آن به‌اندازه سرمه‌اى كه در چشم نشانند، خاك بيرون ببرد، خداوند او را مى‌آمرزد.

پس با وجود این روایات و عناوین و باب‌هایی که درباره‌ی نظافت مسجد هست، شکی در این نیست که وقتی از مسجد صحبت می‌کنیم، نظافت مسجد نیز جزئی از نظافت جامعه می‌باشد.

فقه‌المسجد (مسجد طراز انقلاب اسلامي)

الدرس السابع عشر: (15/08/1401 – 11ربيع الثاني 1444)

فقه المسجد (امکانيات المسجد) (دورة في نظافة المجتمع)

لا شك في أن المسجد جزء من المجتمع الذي يعيشه الانسان وجزء من جدول الحضارة الاسلامية وبالتالي من يريد أن يسعى في تحقيق تلك الحضارة فلابد أن لايكون غافلا عن دور المسجد في تحقيقها.

ومما يحتاجه المجتمع في تحقيق تلك الحضارة عبارة عن تحقيق النظافة في الجوانب المختلفة في المجتمع.

النطافة تنقسم الى عدة أقسام: 1- نطافة الأفراد. 2- نظافة المحيط والبيئة. نظافة الأماكن العامة. 3- نظافة الأماكن المقدسة. 4- نظافة الطرق والشوارع. و.....

سؤال: من يومن النظافة بأقسامها؟ وما هي الجهة المسوءلة في ذلك؟

نعم ان النظافة مسولية كل عضو من أعضاء المجتمع الانساني ومما رغب به الاسلام كما ورد في الحديث عن رسول اللّه|: «النَّظافَةُ مِنَ الإيمانِ»[11] .

فمن الواضح أنه| قد ضمن النظافة في الايمان؛ وبناء على ذلك يجب على كل مومن أن يكون نظيفا وفعالا في تنظيف المجتمع الايماني.

فمسؤلية النظافة على الجميع.

واذا قلنا بأن النظافة من مسولية الجميع فلابد من جزئية النظافة في الحضارة الاسلامية، لأن الحضارة الاسلامية تتحقق بسبب تدخل الجميع.

وبا أن المسجد لجميع المسلمين وفي احراز مسجديته لابد من وقف المسجد لكافة المسلمين، فلاشك في دوره في هذا الجزء من تلك الحضارة.

وقلنا سابقا في عداد هوية المسجد، أنه بني لأجل الطهارة.

فكل فعالية توجب تحقيق هذه الهوية فهي من امكانيات المسجد ولابد من احرازها والاستفادة منها.

والملتفت الى النصوص الفقهية يجد أبوابا مختلفة ومتعددة بعناوين متنوعة في كتاب الصلاة وأحكام المسجد وكلها مرتبط بنظافة المسجد.

مثل ما ذكره الشيخ الحر العاملي فيه الوسائل: «بَابُ اسْتِحْبَابِ كَنْسِ الْمَسْجِدِ وَإِخْرَاجِ الْكُنَاسَة»[12] .

وما قاله الفقهاء في كتبهم الفقهية مثل ما ذكره صاحب الجواهر:

«ويستحب كنس المساجد قطعاً بمعنى جمع كناستها بضم الكاف وإخراجها لما فيه من تعظيم الشعائر وترغيب المترددين المفضي إلى عدم خرابه، وخبر سلام بن غانم المروي عن أمالي الصدوق ومحاسن البرقي عن الصادق عن آبائه^ إن رسول الله| قال: «مَنْ قَمَّ مَسْجِداً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ عِتْقَ رَقَبَةٍ، وَمَنْ أَخْرَجَ مِنْهُ مَا يُقَذِّي عَيْناً كَتَبَ اللَّهُ لَهُ عز وجل {كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ}[13] »[14] ؛

ويتأكد في يوم الخميس وليلة الجمعة ، لخبر عبد الحميد عن أبي إبراهيم× قال: قال رسول الله|: من كنس المسجد يوم الخميس وليلة الجمعة فأخرج منه من التراب ما يذر في العين غفر الله له»[15] ؛[16] .