موضوع: الأوامر/صيغة الأمر /مطالبی درباره‌ی ماه شعبان و اعیاد آغازین آن

در مبحث اوامر بودیم، فصل اول از بحث اوامر را که «في مادة الامر» بود، گذراندیم. معنای لغوی آن‌را گفتیم، معنای اصطلاحی آن‌را نیز بیان کردیم؛ اعتبار علو و استعلاء را هم گفتیم، دلالت بر وجوب، طلب حقیقی و انشایی را نیز گفتیم و از آن گذشتیم. وارد فصل دوم شدیم که «في صيغة الامر»؛ در صیغه امر است.

اما به‌مناسبت ماه شعبان و موالید این ایام مطالبی را در این جلسه بیان می‌کنیم و مباحثه اصول را جلسه آینده پی می‌گیریم.

ماه شعبان فرصتی طلایی برای استفاده از نسیم‌ها و نفحات الهیه است. در ماه شعبان نفحات شعبانیه وزیدن می‌گیرد. این نفحات شعبانیه هم ذاتیه است (زمان) و هم عرضیه (مربوط به‌افراد) است. این نفحات در زندگی انسان تأثیرگذار است.

نمونه‌هایی از برکات نسیم ماه شعبان

نسیم و نفحات شعبانیه «سواءٌ کانت ذاتیة او عرضیة» دارای برکاتی در زندگی انسان است. برکات آن در روایات بیان و تصریح شده است؛ که در این نوشتار به چند مورد اشاره می‌کنیم.

    1. توبه ماه شعبان:

اولین نکته در ماه شعبان این است که ماه شعبان «شهر التوبه»؛ ماه توبه است. روزه‌ی این ماه هم روزه‌ی توبه است. البته این‌جا نمی‌خواهم عنوانی شرعی ایجاد کنم و بگویم که روزه توبه! نه، بلکه می‌خواهیم بگویم، روزه‌ی ماه شعبان روزه‌ای است که انسان را به مقام توبه و مقام تائب الی الله می‌رساند. در روایت به این مطلب تصریح شده است.

روایت این‌گونه دارد:

عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ× يَقُولُ: «صَوْمُ شَعْبَانَ وَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ اللَّهِ تَوْبَةٌ مِنَ اللَّه»[1] .

امام صادق× فرمود: روزه شعبان و روزه ماه رمضان، به‌خدا سوگند! توبه‌ای از سوی خداست.

یعنی روزه‌ی ماه شعبان و روزه‌ی ماه مبارک رمضان، روزه‌ی توبه است. لذا توصیه‌ی حقیر این است که بیاییم و در ماه شعبان مردم را به توبه و استغفار دعوت کنیم. مردم را به روزه‌ی ماه شعبان به این‌جهت که اشراب و زمینه توبه است دعوت کنیم. توبه اولین قدم انسان در مراحل سلوک معنوی است که همان تخلیه‌ی وجود انسان از آلودگی‌هاست.

    2. روزه‌ی ماه شعبان

دومین نکته، خود عنوان روزه‌ی ماه شعبان است؛ روزه‌ی ماه شعبان خود دارای خصوصیاتی است؛ که این خصوصیات در روایات بیان شده است.

روایت این‌گونه دارد:

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ× سَمِعْتُ أَبِي× قَالَ: «كَانَ أَبِي زَيْنُ الْعَابِدِينَ× إِذَا أَهَلَّ شَعْبَانَ جَمَعَ أَصْحَابَهُ فَقَالَ: مَعَاشِرَ أَصْحَابِي، أَ تَدْرُونَ أَيُّ شَهْرٍ هَذَا؟ هَذَا شَهْرُ شَعْبَانَ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ| يَقُولُ: شَعْبَانُ شَهْرِي أَلَا فَصُومُوا فِيهِ مَحَبَّةً لِنَبِيِّكُمْ وَتَقَرُّباً إِلَى رَبِّكُمْ فَوَ الَّذِي نَفْسُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِيَدِهِ لَسَمِعْتُ أَبِي الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ يَقُولُ: سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ× يَقُولُ: مَنْ صَامَ شَعْبَانَ مَحَبَّةَ نَبِيِّ اللَّهِ| وَتَقَرُّباً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ وَقَرَّبَهُ مِنْ كَرَامَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَأَوْجَبَ لَهُ الْجَنَّةَ»[2] .

امام صادق× فرمود: از پدرم امام باقر× شنیدم که فرمود: پدرم امام سجاد این‌چنین بود، زمانی‌که هلال ماه شعبان که طلوع می‌کرد، اصحاب و یارانش را جمع می‌کرد و به آن‌ها می‌فرمود: گروه یاران من، آیا می‌دانید که این ماه چه ماهی است؟ این ماه شعبان است که پیامبر می‌فرمود: شعبان ماه من است. [البته این مطلب نیاز به تحلیل دارد که «نسبة شهر الی رسول الله|» معنایش چیست؟ همچنین «نسبة بعض الايام الی الائمة المعصومين^» معنایش چیست؟ این‌که فلان روز، منسوب به فلان امام است، یا حتی در مورد ساعت‌ها، این ساعت به فلان امام انتساب داده ‌شده است، این‌که این‌ها چیست، نیاز به تحلیل دارد]

بعد امام سجاد× می‌فرماید: «أَلَا فَصُومُوا فِيهِ مَحَبَّةً لِنَبِيِّكُمْ وَتَقَرُّباً إِلَى رَبِّكُمْ»؛ [اولاً:] ماه شعبان را به عشق پیامبر اکرم| روزه بگیرید. [ثانیاً:] و به‌خاطر تقرب به‌سوی خدایتان روزه بگیرید.

دو نکته در این روایت وجود دارد:

    1. این‌که روزه گرفتن به‌خاطر محبت به رسول الله است؛

    2. روزه گرفتن به‌خاطر تقرب الی الله است.

این‌که می‌گویند ولایت، روح عبادت است معنایش همین است. این عبادت سرعت بیشتری می‌گیرد و ارزش پیدا می‌کند. در وجود آدمی هم تأثیر می‌گذارد. در عبادت اگر ولایت نباشد، می‌شود همان عبادت خشکی که در هر شبانه‌روز با عدد فراوانی از مردم درحالی‌که درب مغازه‌اش را بسته یا نبسته، پنج بار به‌سمت کعبه می‌دود و حول کعبه عبادت می‌کند؛ اما از آن‌جا که عبادتشان، عبادت خشکی است، نه خودشان نه حاکمشان، هیچ‌کدام حاضر نیستند در برابر کمترین ظلم بایستند و اعتراضی بکنند. این عبادت اثر نمی‌گذارد، چون این عبادت روح ندارد! ولایت ندارد؛ اما اگر این عبادت به‌جای پنج مرتبه، سه مرتبه برگزار شود، اما با ولایت؛ آن زمان است هر کدام از این افراد در مقابل دشمن، ظلم‌ستیز می‌شود؛ ظلم‌ستیزی هم از شرایط ظهور امام زمان# است.

امام سجاد× در ادامه‌ی روایت این‌گونه می‌فرمایند: «فَوَ الَّذِي نَفْسُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِيَدِهِ لَسَمِعْتُ أَبِي الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ يَقُولُ» به خدایی که جان من دست اوست از پدرم امام حسین× شنیدم که می‌فرمود، از امیرمؤمنان علی× شنیدم که فرمود: «مَنْ صَامَ شَعْبَانَ مَحَبَّةَ نَبِيِّ اللَّهِ| وَتَقَرُّباً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ وَقَرَّبَهُ مِنْ كَرَامَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَأَوْجَبَ لَهُ الْجَنَّةَ»؛ اگر کسی به‌خاطر عشق به پیامبر و تقرب خدا در ماه شعبان روزه بگیرد، چند برکت برای او دارد؛ 1. «أَحَبَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ»؛ او محبوب خدا می‌شود و خدا او را دوست دارد. 2. «وَقَرَّبَهُ مِنْ كَرَامَتِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ خداوند در روز قیامت او را به کرامت خودش نزدیک می‌کند. خدا کریم است. او هم نزدیک کرامت خودش را «الکریم جاد بالموجود» کریم هر چه دارد، هر چه بناست عنایت کند پای دیگری می‌ریزد. آن وقت اگر انسان نزدیک به کرامت خدا شد، هر چه خدا بناست به خوبان بدهد او هم دریافت می‌کند. 3. «وَأَوْجَبَ لَهُ الْجَنَّةَ»؛ بهشت بر او واجب می‌شود.

پس روزه‌ی ماه شعبان، اما نه‌فقط روزه‌ی تنها، بلکه روزه‌ای که «فِيهِ مَحَبَّةً لِنَبِيِّكُمْ وَتَقَرُّباً إِلَى رَبِّكُمْ»؛ یعنی روزه‌ای که ولایت در آن باشد، محبت در آن باشد، تقرب هم در آن باشد، در زمان ماه شعبان هم باشد، این‌چنین آثاری برای انسان روزه‌دار به‌دنبال دارد.

    3. پاداش‌های مضاعف، زیادتی رزق، بخشش گناهان

روایت این‌گونه دارد:

عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ|: «وَ قَدْ تَذَاكَرَ أَصْحَابُهُ عِنْدَهُ فَضَائِلَ شَعْبَانَ قَالَ شَهْرٌ شَرِيفٌ وَ هُوَ شَهْرِي وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ تُعَظِّمُهُ وَ تَعْرِفُ حَقَّهُ وَ هُوَ شَهْرٌ زَادَ اللَّهُ فِيهِ أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِينَ لِرَمَضَانَ وَ تُزَيَّنُ فِيهِ الْجِنَانُ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ شَعْبَانَ لِأَنَّهُ يَتَشَعَّبُ فِيهِ أَرْزَاقُ الْمُؤْمِنِينَ لِرَمَضَانَ وَ هُوَ شَهْرُ الْعَمَلِ فِيهِ تُضَاعَفُ الْحَسَنَةُ سَبْعِينَ وَ السَّيِّئَةُ مَحْطُوطَةٌ وَ الذَّنْبُ مَغْفُورٌ وَ الْحَسَنَةُ مَقْبُولَةٌ وَ الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ يُبَاهِي فِيهِ بِعِبَادِهِ يَنْظُرُ مِنْ عَرْشِهِ إِلَى صُوَّامِهِ وَ قُوَّامِهِ فَيُبَاهِي بِهِمْ حَمَلَةَ عَرْشِه‌...»[3] .

ابن عامر مى‌گويد: رسول خدا| درحالى‌كه ياران حضرت نزد او از فضيلت‌هاى شعبان گفت‌وگو مى‌كردند، فرمود: ماه شعبان ماه با شرافتی است، این ماه، ماه من است و حاملان عرش الهی این ماه را بزرگ می‌شمارند و حق اين ماه را مى‌شناسند. شعبان ماهى است كه این برکات را به‌همراه دارد:

    1. «زَادَ اللَّهُ فِيهِ أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِينَ لِرَمَضَانَ»؛ رزق‌وروزی مردم در این ماه زیاد می‌شود تا [این رزق] در رمضان بهره‌برداری بشود.

    2. «وَتُزَيَّنُ فِيهِ الْجِنَانُ»؛ بهشت زینت داده شده و آذین بسته می‌شود.

ماه شعبان، شعبان نامیده شد؛ چون روزى‌هاى اهل ايمان در آن دسته‌دسته مى‌شود. شعبان ماهى است كه هر عمل نيكى در آن هفتاد برابر مى‌شود؛ و هر گناه و بدی حبط می‌شود و از بين مى‌رود، کنار گذاشته می‌شود و می‌ریزد و حسنه پذيرفته مى‌گردد. خداوند در ماه شعبان به بندگان روزه‌دار و شب‌زنده‌دارش مى‌نگرد و نزد حاملان عرش به آنان می‌بالد و مباهات می‌کند.

    4. اصلاح امر معیشت، امنیت در برابر توطئه دشمنان

ماه شعبان، ماه اصلاح امور و معیشت زندگی مردم و ماه تأمین امنیت آن‌ها در برابر دشمن است. این از برکات این ماه است.

شیخ صدوق& در کتاب «امالی» این‌گونه روایت می‌کند:

عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ× قَالَ: «صِيَامُ شَعْبَانَ ذُخْرٌ لِلْعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ مَا مِنْ عَبْدٍ يُكْثِرُ الصِّيَامَ فِي شَعْبَانَ إِلَّا أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ مَعِيشَتِهِ وَ كَفَاهُ شَرَّ عَدُوِّهِ وَ إِنَّ أَدْنَى‌ مَا يَكُونُ لِمَنْ يَصُومُ يَوْماً مِنْ شَعْبَانَ أَنْ تَجِبَ لَهُ الْجَنَّةُ»[4] .

امام صادق× فرمود: روزه‌ی ماه شعبان ذخیره‌ی بنده برای روز قیامت است؛ و هیچ بنده‌ای نیست که روزه را در شعبان زیاد کند و زیاد روزه بگیرد مگر این‌که دو تا برکت برایش نازل می‌شود:

    1. «أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ مَعِيشَتِهِ»؛ خداوند امور معیشتی، اقتصادی و زندگی‌اش را اصلاح می‌کند.

    2. «وَكَفَاهُ شَرَّ عَدُوِّهِ»؛ همچنین او را از شر دشمنانش کفایت می‌کند و در امان نگه می‌دارد. دشمنان نمی‌توانند به او ضرری برسانند.

امروزه، ملت ما و شیعیان در اقصی نقاط عالم، به شکل قاطع درگیر مشکلات اقتصادی و مسائل امنیتی هستیم. منظور از مسائل امنیتی؛ یعنی درگیر توطئه‌های دشمنان هستیم؛ از جهتی درگیر مسائل اقتصادی هستیم به‌گونه‌ای که واقعاً مردم ازنظر مسائل اقتصادی در زندگی دچار سختی و فشار هستند، و زندگی‌شان تأمین نمی‌شود؛ و از جهتی هم دشمن شب و روز در حال توطئه است، چه برای شیعیان در اقصی نقاط عالم، و چه برای مسلمانان در جمهوری اسلامی ایران. در این اوضاع و احوال به‌عنوان یک طلبه وظیفه داریم که مردم را به این روایات دعوت کنیم و بگوییم که معصوم× فرموده است، اگر در ماه شعبان ارتباطتان را با خدا برقرار کنید، و در ماه شعبان روزه بگیرید، اهل معنویت باشد، خداوند متعال امر معیشت شما را درست می‌کند.

از طرفی «كَفَاهُ شَرَّ عَدُوِّهِ»؛ چه‌قدر دشمنان در فضای حقیقی و در فضای مجازی تلاش می‌کنند، دروغ می‌سازند، تخریب ذهن می‌کنند، ذهنیت برای جوانان ایجاد می‌کنند.

بنابراین، بیایید مردم را در این ماه شعبان، دعوت کنیم به توبه، به روزه، به عشق به پیامبر، به این‌که اگر به روزه‌ی در این ماه توجه کردیم، اگر به معنویت توجه کردیم، اگر به تضرّع به درگاه الهی توجه نمودیم، خداوند متعال امور معیشتی ما را حل خواهد کرد؛ و نیز ما را از شرّ دشمنانمان در امان خواهد داشت. امروزه خیلی به این مسئله نیاز داریم؛ چراکه دشمنی‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، تخریب اعتقادات، حریم‌شکنی مقدساتی که وجود دارد، باید اراده کنیم و از خداوند بخواهیم، تا این امور را برای ما اصلاح کند.

    5. صدقه و استغفار

ماه شعبان ماه صدقه و استغفار است. استغفار، توبه نیست، بلکه زمینه‌ی توبه است. توبه، نه استغفار تنهاست، نه عذرخواهی تنهاست و نه پشیمانی تنهاست، بلکه همه‌ی این‌ها به‌ضمیمه‌ی اراده بر اصلاح و جبران، توبه می‌شود. لذا توبه امری است و استغفار امری دیگر است.

ماه شعبان ماه صدقه هم هست.

در روایتی دراین‌باره این‌گونه آمده است:

دَاوُدَ بْنِ كَثِيرٍ الرَّقِّيِّ قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ× عَنْ صَوْمِ رَجَبٍ، فَقَالَ: أَيْنَ أَنْتُمْ عَنْ صَوْمِ شَعْبَانَ، ... فَقُلْتُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ، مَا أَفْضَلُ مَا يُفْعَلُ فِيهِ؟ قَالَ: الصَّدَقَةُ وَ الِاسْتِغْفَارُ؛ وَ مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فِي شَعْبَانَ رَبَّاهَا اللَّهُ تَعَالَى كَمَا يُرَبِّي أَحَدُكُمْ فَصِيلَهُ حَتَّى يُوَافِيَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ قَدْ صَارَ مِثْلَ أُحُدٍ»[5] .

داوود بن کثیر رقی گوید از امام صادق× درباره‌ی روزه‌ی ماه رجب سؤال کردم، حضرت فرمود: «أَيْنَ أَنْتُمْ عَنْ صَوْمِ شَعْبَانَ»؛ چرا از روزه‌ی ایام ماه شعبان غفلت دارید؟ ...

از حضرت پرسیدم: «مَا أَفْضَلُ مَا يُفْعَلُ فِيهِ؟»؛ بهترین و با فضیلت‌ترین کار در ماه شعبان چیست؟

حضرت فرمود: «الصَّدَقَةُ وَ الِاسْتِغْفَارُ» بهترین کار صدقه و استغفار است.

بعد فرمودند: هر کس در ماه شعبان صدقه بدهد، خداوند به این صدقه برکت می‌دهد و آن‌را بزرگ می‌کند، همان‌طور که شما فرزندتان را می‌گیرید، رشدش می‌دهید، تربیتش می‌کنید، بزرگش می‌کنید، او هم بزرگ می‌کند تا برابری با روز قیامت کند؛ و جزایش در روز قیامت مشخص می‌شود؛ صدقه‌ی کوچک شما عظمتش همانند کوه احد می‌شود.

با دادن صدقه غیر از این‌که دست فقیری گرفته می‌شود، به‌عنوان یک داروی درمانگر است؛ همان‌گونه که امیرمؤمنان علی× فرمود: «الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِح‌»[6] ؛ صدقه، دارویی درمانگر است. داروی درمانگر؛ یعنی این صدقه کمکی به اقتصادی عمومی است. شما که صدقه می‌دهید؛ یعنی حرکتی عمومی برای دستگیری عمومی ایجاد می‌شود. اغنیا به فقرا کمک کنند و به آن‌ها صدقه بدهند.

    6. کمک کردن به پیامبر اسلام

پیامبر اکرم| فرمودند: ‌

«شَعْبَانُ شَهْرِي رَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَعَانَنِي عَلَى شَهْرِي‌»[7] ؛ ماه شعبان ماه من است، خدا رحمت کند کسی را که در ماه شعبان مرا کمک کند.

سؤال: کمک کردن پیامبر به چیست؟

به‌تعبیری دیگر، این ماه، ماه کمک به پیامبر است؛ اما این کمک کردن چگونه می‌تواند باشد؟

جواب: ترک گناه، [نوعی] کمک به پیامبر است. یاری‌کردن ولایت، [نوعی] کمک به پیامبر است، التزام به قوانین الهی، [نوعی] کمک به پیامبر و یاری‌کردن ولایت است. اصلاح اخلاق، اصلاح رفتار در خانواده و جامعه و همه‌ی آن‌چه که پیامبر| برای آن‌ها مبعوث شده است، [نوعی] کمک به پیامبر است. پیامبر| مبعوث شده برای این‌که {أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ}[8] ؛ دوستی با دوستان پیامبر و دشمنی با دشمنان ایشان [نوعی] کمک و یاری‌رساندن به پیامبر است.

پیامبر| مبعوث شده تا مردم را به تقوا دعوت نماید؛ پس تقوا داشتن، [نوعی] یاری پیامبر است.

    7. وجود مولودی به‌نام امام سجاد× که (زین‌العابدین) لقب گرفت.

پیامبر گرامی اسلام| درباره لقب (زین‌العابدین) برای فرزندش امام سجاد× فرمود:

«إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ يُنَادِي مُنَادٍ أَيْنَ زَيْنُ الْعَابِدِينَ فَكَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى وَلَدِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِب^ٍ يَخْطُو بَيْنَ الصُّفُوفِ»[9] .

پیامبر اکرم| فرمود: در روز رستاخيز(قیامت) آواز دهنده‌ای صدا می‌زند: «أَيْنَ زَيْنُ الْعَابِدِينَ؟»؛ زینت عبادت‌کنندگان(زيور پرستشگران) کجاست؟ و من فرزندم على بن حسين بن على بن ابی‌طالب^ را می‌بینم كه صف‌ها را می‌شکافد [و پيش می‌رود].

لذا لقب «زین‌العابدین» برای امام سجاد× از زبان پیامبر اکرم| است.