درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /روایت فرع اول از مساله اول/ فرع دوم مساله اول

پس از آشنائی با اقوال علماء به بررسی دو دسته روایاتی که در این زمینه وارد شده اند، می رسیم.

دسته ای از روایات که بخش عمده روایات در این رابطه هستند مطلقند، و شامل رمی جمره عقبه و جمره های دیگر می شوند و دسته دیگر از روایات به رمی جمره عقبه اختصاص دارند ولی مدلدل همه آنها این است که "زمان رمی" بین طلوع آفتاب و غروب آن است و چون به هنگام بحث از "زمان روی جمرات سه گانه" روایات را ذکر خواهیم کرد، در اینجا به ذکر دو روایت که یکی مطلق و دیگری مخصوص رمی جمره عقبه است، بسنده می کنیم:

    1. صحیح صفوان ابن مهران از امام صادق علیه السلام

محمد بن الحسن بإسناده عن موسى بن القاسم، عن عبد الرحمن، عن صفوان ابن مهران قال: سمعت أبا عبد الله عليه السلام: يقول ارم الجمار ما بين طلوع الشمس إلى غروبها.[1] از اطلاقش، رمی جمره عقبه نیز استفاده می شود.

    2. صحیح اسماعیل بن همّام از امام رضا علیه السلام

وعن محمد بن يحيى، عن أحمد بن محمد، عن إسماعيل بن همام قال: سمعت أبا الحسن الرضا عليه السلام يقول: لا ترم الجمرة يوم النحر حتى تطلع الشمس الحديث أقول: لا ينافيه ما تقدم من الامر بالرمي عند الزوال، لان المراد به الاستحباب قاله الشيخ وغيره.[2]

البته در صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، وعن محمد بن إسماعيل، عن الفضل بن شاذان، عن صفوان بن يحيى وابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: ارم في كل يوم عند زوال الشمس، وقل كما قلت حين رميت جمرة العقبة الحديث.[3] و رمی به هنگام زوال آفتاب دلالت می کند ولی آن را بر استحباب حمل می کنیم و قرینه چنین حملی، مستحب بودن دعائی است که در آن وارد شده وگرنه چون هیچ فقیه شیعه ای بر وجوب رمی در هنگام ظهر فتوی نداده است باید مستلزم به اعراض فقهاء از چنین حدیثی شده و آن را کنار بگذاریم.

نتیجه: تنها اختلافی که در وقت رمی جمره عقبه وجود دارد، اول وقت آن است که مشهور مبدا آن را طلوع خورشید می دانند بخلاف بعضیها که آغاز وقت رمی جمره عقبه را طلوع فجر می دانند.

فرع دوم: ولو نسي جاز إلى اليوم الثالث عشر[4]

در صورتی که رمی جمره عقبه در روز عید قربان تا غروب آفتاب فراموش شود اصل وجوب قضا مورد اتفاق بین علماست هرچند مدت قضا مورد اختلاف است که به آن اقوال اشاره خواهیم کرد:

از صحیح عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام، محمد بن الحسن باسناده عن موسى بن القاسم، عن عبد الرحمن، عن عبد الله بن سنان قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن رجل أفاض من جمع حتى انتهى إلى منى فعرض له عارض فلم يرم حتى غابت الشمس قال: يرمي إذا أصبح مرتين: مرة لما فاته، والأخرى ليومه الذي يصبح فيه، وليفرق بينهما يكون أحدهما بكرة وهي للأمس، والأخرى عند زوال الشمس[5] ، سه مطلب را می توان استفاده کرد:

    1. ظهور روشن در اصل وجوب قضای رمی جمره عقبه در روز عید قربان در صورت فراموشی آن دارد.

    2. واجب است بین قضا و اداء ترتیب مراعات شود و قضا بر اداء مقدم شود.

    3. قضا را به هنگام صبح و اداء را به هنگام ظهر انجام دهد.

البته با توجه به دلیل، معلوم می شود که مطلب سوم صرفاً از باب استحباب است وگرنه با رعایت ترتیب می تواند صبح یا ظهر و یا بعد از ظهر، هر دو رمی را انجام دهد.

لازم به ذکر است که در صورت علم، رعایت ترتیب لازم است ولی مخالفت با ترتیب در صورت جهل یا نسیان، مشکلی ایجاد نمی کند همانگونه که از صحیح جمیل بن دراج که مشایخ سه گانه آن را نقل کردند، استفاده می شود.

وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن جميل بن دراج قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الرجل يزور البيت قبل أن يحلق، قال: لا ينبغي إلا أن يكون ناسيا، ثم قال: إن رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم أتاه أناس يوم النحر فقال بعضهم: يا رسول الله اني حلقت قبل أن أذبح، وقال بعضهم: حلقت قبل أن أرمي، فلم يتركوا شيئا كان ينبغي أن يؤخروه إلا قدموه، فقال: لا حرج.[6]

چنین مطلبی بوسیله صحیح بزنطی نیز تایید می شود:

وعن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زياد، عن أحمد بن محمد بن أبي نصر قال: قلت لأبي جعفر الثاني عليه السلام: جعلت فداك ان رجلا من أصحابنا رمى الجمرة يوم النحر، وحلق قبل أن يذبح، فقال: ان رسول صلى الله عليه وآله وسلم لما كان يوم النحر أتاه طوائف من المسلمين فقالوا: يا رسول الله صلى الله عليه وآله ذبحنا من قبل أن نرمي، وحلقنا من قبل أن نذبح، فلم يبق شئ مما ينبغي أن يقدموه إلا أخروه، ولا شئ مما ينبغي أن يؤخروه إلا قدموه، فقال رسول الله صلى الله عليه وآله: لا حرج ولا حرج.[7] نیز تایید می شود، و صدر چنین روایتی هرچند در مورد نسیان است ولی بعید که همه این مواردی که تقدیم و تاخیر در آنها صورت گرفته است، از روی فراموشی باشد بلکه غالبا از روی جهل است.

نتیجه: در صورتی که تقدیم و تاخیر به حجت جهل یا نسیان باشد لطمه ای به صحت عمل وارد نمی کند.