درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /فرع سوم از دومین واجب منی (هدی)

فرع سوم: ولايجزي واحد عن اثنين أو الزيادة بالاشتراك حال الاختيار، وفي حال الاضطرار يُشكل الاجتزاء، فالأحوط الشركة والصوم معاً.

در این فرع، بحث از جواز اشتراک در خصوص قربانی واجب درحال اختیار است، بنابراین سه مورد زیر از محل بحث خارجند:

    • قربانی مستحب، مثل قربانی در حج إفراد که مستحب است و واجب نیست.

    • قربانیهائی که در شهرهای مختلف ذبح می شوند و یا در منا (بنا بر قول به جواز جمع بین هدی و قربانی مستحبی و یا بنابر افضلیت جمع).

    • در حالی که هدی دارای قیمت بالائی باشد و حاجی متمتع نسبت به هدی از استطاعت برخوردار نباشد.

در اینجا لازم است فرمایشات برخی از فقهاء را در این زمینه از نظر بگذرانیم:

شیخ ره در "نهایة" فرموده است: ولا يجوز الهدي الواجب، البقرة والبدنة، مع التمكن والاختيار إلا عن واحد. وقد يجوز ذلك عند الضرورة عن خمسة وعن سبعة وعن سبعين. وكلما أقل المشتركون فيه، كان أفضل. وإذا كان الهدي تطوعا، جاز أن يشتركوا فيه جماعة، إذا كانوا أهل خوان واحد مع الاختيار.[1] (الْخِوَانُ : الذي يؤكل عليه.[2] = سفره)

ایشان در "مبسوط" می فرماید: و لا يجوز في الهدى الواجب إلا واحد عن واحد مع الاختيار سواء كانت بدنا أو بقرة،[3] ( و در ادامه همان فرمایش کتاب نهایه را آورده است).

و عبارت شیخ ره در کتاب "خلاف" از این قرار است: الهدي الواجب لا يجزئ إلا واحد عن واحد، و إن كان تطوعا يجوز عن سبعة إذا كانوا أهل بيت واحد، و إن كانوا من أهل بيتين لا يجزئ. و به قال مالك[4] .

ظاهرا مراد شیخ ره از "هدی تطوعی" در کتاب "خلاف"، همان اُضیحیة (قربانی مستحبی) است و قرینه چنین ظهوری، عبارتی است که در ادامه از از شافعی مقل کرده و می نویسد: و قال الشافعي: يجوز للسبعة أن يشتركوا في بدنة أو بقرة في الضحايا و الهدايا، سواء كانوا مفترضين من نذر أو هدايا الحج، أو متطوعين كالهدايا و الضحايا المسنونة، أو متقربين و بعضهم يريد لحما، سواء كانوا أهل بيت واحد أو بيوت شتى. و قال أبو حنيفة: إن كانوا متقربين مفترضين، أو متطوعين، أو منهما جاز، و إن كان بعضهم يريد لحما و بعضهم يكون متقربا لم يجز[5] .

مستفاد از فرمایش شیخ ره این است که اشتراک در خصوص قربانی واجب، در حال اختیار جائز نیست، اما در دو صورت اشتراک جائز است:

    1. در حال اضطرار در هدی واجب.

    2. در قربانی مستحبی مثل اُضحیه در روز عید (نه هدی واجب).

ابن براج ره نیز در حال اضطرار قائل به جواز اشتراک شده و میفرماید: ولا يجزى الهدى الواحد عن أكثر من واحد ، إلا في حال الضرورة[6] .

علامه ره در کتاب "شرائع" می فرماید: و لا يجزي واحد في الواجب إلا عن واحد و قيل يجزي مع الضرورة عن خمسة و عن سبعة إذا كانوا أهل خوان واحد و الأول أشبه[7] .

علامه ره مختلف می فرماید: والأقرب الإجزاء عند الضرورة عن الكثير دون الاختيار.[8]

البته مفید ره در مقنعه (418) و سلّار ره در مراسم (المراسم 114)، قول به إجزا اشتراک را مطلق آورده اند ولی عبارتشان حمل بر صورت ضرورت می شود.

اما ابن ادریس ره با مجزی بودن اشتراک در هدی حتی در حال اضطرار مخالفت کرده و فرموده است: لا يجوز في الهدي الواجب، إلا واحد عن واحد، مع الاختيار، و مع الضرورة، و العدم، فالصيام.[9]

به نظر می رسد که حق، عدم إجزاء اشتراک است مطلقا و در صورت عدم تمکن از فرد تام، روزه واجب می شود.