درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /سومین امر که بر قول اول دلالت می کند

3. سومین امری که بر قول اول (تعیّن روز عید برای ذبح در منا) دلالت می کند: تعین حلق در روز عید

بنابراین که تاخیر حلق از روز عید جادز نباشد و رعایت ترتیب بین ذبح و حلق به نحو تقدیم ذبح بر حلق، واجب باشد همانگونه که از ظاهر روایت عمر بن یزید از امام صادق علیه السلام استفاده می شود که به قرینه امر به حلق و تقصیر معلوم می شود که مراد از اُضیحّه همان هدی است.

محمد بن الحسن باسناده عن موسى بن القاسم، عن محمد بن عمر، عن محمد بن عذافر، عن عمر بن يزيد، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: إذا ذبحت أضحيتك فاحلق رأسك واغتسل، وقلم أظفارك، وخذ من شاربك.[1]

با عنایت به این دو مطلب، ثابت می شود که تاخیر ذبح هدی از روز عید جائز نیست.

از آنچه گذشت روشن می شود که قول اوّل، اقوی است و حداقل مطابق با احتیاط وجوبی است همانگونه که حضرت امام راحل ره اختیار فرمودند اما وجه آنچه که در ذیل فرمایش حضرت امام راحل ره وارد شده (ولو أخّر لعذر أو لغيره فالأحوط الذبح أيّام التشريق، وإلّا ففي بقيّة ذي الحجّة) از لابلای بررسی اقوال دیگر روشن خواهد شد.

قول سوم (جواز تاخیر ذبح هدی از روز عید تا ایام تشریق یا بیشتر):

صاحب جواهر ره برای جواز تاخیر تا پایان ایام تشریق به دو طائفه از روایات تمسک کرده:

    1. روایاتی که بر جواز تاخیر برای صاحبان عذر دلالت دارند.

    2. روایاتی که بر جواز تاخیر اُضحیه دلالت دارند.

اما روایاتی که بر جواز تاخیر ذبح هدی از روز عید تا پایان ایام تشریق برای صاحبان عذر دلالت می کنند:

    1. صحیح محمدبن مسلم از احدهما علیه السلام

محمد بن الحسن باسناده عن الحسين بن سعيد، عن صفوان وفضالة، عن العلاء، عن محمد بن مسلم، عن أحدهما عليهما السلام (في حديث) قال: وقال إذا وجد الرجل هديا ضالا فليعرفه يوم النحر والثاني والثالث، ثم ليذبحها عن صاحبها عشية الثالث.[2]

اشکالی که بر استدلال به این حدیث وجود دارد این است که: دلیل اخص از مدعاست؛ زیرا مدعا، مطلق جواز تاخیر ذبح هدی تا آخر ایام تشریق است ولی مورد روایت، این است که اگر کسی قربانی گم شده کس دیگر را پیدا کرد تا پایان شب سیزدهم ذبح از طرف مالک قربانی را تاخیر می اندازد به این امید که صاحب آن پیدا شده و ذبح تماید و روزه نگیرد.

معلوم است که در اینجا جواز تاخیر برای تسهیل بر صاحب قربانی گم شده است و تا ما نحن فیه که مطلق جواز تاخیر است، متفاوت است.

    2. صحیحه حریز از امام صادق علیه السلام

محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن حماد بن عيسى، عن حريز، عن أبي عبد الله عليه السلام في متمتع يجد الثمن ولا يجد الغنم، قال: يخلف الثمن عند بعض أهل مكة ويأمر من يشتري له ويذبح عنه وهو يجزي عنه، فان مضى ذو الحجة أخر ذلك إلى قابل من ذي الحجة.[3]

بر استدلال به این حدیث نیز همان اشکال اخصیّت دلیل از مدعا وارد است؛ زیرا مورد حدیث، معذوری است که هر چند ثمن قربانی را دارد ولی حیوانی را برای قربانی نمی یابد فلذا جوار تاخیر برای تسهیل بر حاجی است تا با امانت گذاشتن پول در نزد اهل مکه، نیازی به ده روز روزه نباشد و چنین موردی با ما نحن فیه (مطلق جواز تاخیر تا آخر ماه) متفاوت است.

    3. صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام

وعن أبي علي الأشعري، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان بن يحيى عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل نسي أن يذبح بمنى حتى زار البيت فاشترى بمكة ثم ذبح، قال: لا بأس قد أجزأ عنه. [4]

در اشکال به استدلال به این حدیث می گوئیم:

اولا: مورد حدیث، نسیان است و جواز تاخیر در حال نسیان نمی توان دلیل بر جواز در حال ذکر باشد.

ثانیاً: استدلال به این حدیث در صورتی صحیح خواهد بود که ذبح در مکه در غیر روز عید باشد و حال آنکه چنین چیزی از ظاهر حدیث استفاده نمی شود.

    4. روایت منصور بن حازم از امام صادق علیه السلام

وباسناده عن محمد بن أحمد بن يحيى، عن محمد بن عبد الحميد، عن سيف ابن عميرة، عن منصور بن حازم، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: سمعته يقول: النحر بمنى ثلاثة أيام، فمن أراد الصوم لم يصم حتى تمضي الثلاثة الأيام، والنحر بالأمصار يوم، فمن أراد أن يصوم صام من الغد.[5]

به نظر می رسد که لسان این روایت لسان حکومت به نحو تویعه در موضوع است همانند: " الطواف بالبیت صلوة " و یا مثل: " التراب احد الطهورین " در اینجا نیز عبارت "النحر بمنى ثلاثة أيام" به خاطر اثر خاص (جواز تاخیر تا روز سوم) چنین تنزیلی صورت گرفته چرا که بر فاقد هدی واجب است سه روز در ایام حج و هفت روز پس از برگشت روزه بگیرد کمااینکه در قرآن وارد شده ﴿فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ﴾[6] و ظهور آیه در وجوب صوم در روز بعد از عید قربان است و حدیث در صدد توسعه زمان به سه روز است تا حاجی در وسعت باشد و تا پایان روز سوم مبادرت به روزه نداشته باشد برای اینکه شاید در این فاصله قربانی را یافته و ذبح کند و نوبت به روزه نرسد؛ بنابراین می گوئیم: این روایت در صدد توسعه "یوم النحر" برای صاحبان عذر است نه به نحو مطلق.

    5. روایتی که کلیب اسدی از امام صادق علیه السلام نقل کرده

محمد بن يعقوب، عن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد، عن الحسين بن سعيد، عن فضالة بن أيوب، عن كليب الأسدي قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن النحر فقال: اما بمنى فثلاثة أيام، وأما في البلدان فيوم واحد[7] .

که منظور تسهیل امر بر معذورین که واجد هدی نیستند توسعه داده شده تا نوبت به روزه نرسد.

نتیجه: روایاتی که از سوی صلحب جواهر ره مورد استدلال قرار گرفته اند مربوط به معذورین هستند و با ما نحن فیه ارتباطی ندارند.

    6. روایت علی بن ابی حمزه از احدهما علیهم السلام

وعنهم، عن سهل بن زياد، عن أحمد بن محمد، عن علي بن أبي حمزة، عن أحدهما عليهما السلام قال: أي امرأة أو رجل خائف أفاض من المشعر الحرام ليلا فلا بأس فليرم الجمرة ثم ليمض وليأمر من يذبح عنه، وتقصر المرأة ويحلق الرجل ثم ليطف بالبيت وبالصفا والمروة. ثم يرجع إلى منى، فان أتى منى ولم يذبح عنه فلا باس ان يذبح هو، وليحمل الشعر إذا حلق بمكة إلى منى، وإنشاء قصر إن كان قد حج قبل ذلك.[8]

در موردی است که وکیل ذبح را در وقتش فراموش کرده و موکل می تواند بعد از روز عید ذبح نماید.