درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /فرع ششم از مسئله دوازدهم/المسألة الثالث عشر

فرع ششم از مسئله دوازدهم: وإن تبرّع فالضمان غير معلوم، وفي الفرضين تجب الإعادة.

در صورتی که نائب از روی جهل یا نسیان و به نحو غیر عمد اقدام به ذبح هدی بر خلاف اوصاف معین شده از سوی شارع یا بر خلاف شرائط معتبر در ذبح، بماند و این کار را ببدون أخذ اجرت (تبرعاً) انجام دهد، ثبوت ضمانت، روشن نیست؛ زیرا از سوئی به دلیل قاعده (عدم سبیل بر محسنین) حکم به عدم ضمانت می شود و از سوی دیگر اگر تلف با فعل شخص محسن تحقق پیدا کند کاشف از عدم احسان بوده و ضمانت را اقتضا می کند فلذا حضرت امام خمینی ره در متن فرمودند: الضمان غير معلوم.

اما در این فرع نیز همانند فرع قبل، حکم به وجوب إعاده می شود؛ زیرا به نحوی که موجب فرغ ذمه شود عمل نشده است.

مسألة الثالث عشر: يستحبّ أن يقسّم الهدي أثلاثاً، يأكل ثلثه، ويتصدّق بثلثه، ويهدي ثلثه. والأحوط أكل شي‌ء منه وإن لايجب.[1]

ابتدا در مورد فرع دوم این مسئله (وجوب یا استحباب اکل از گوشت هدی) بحثی انجام می دهیم.

در مورد اکل از گوشت هدی دو بحث وجود دارد (وجوب یا استحباب اکل – وجوب اکل ثلث یا کفایت اکل چیزی از این گوشت).

ظاهر فرمایش ابن ادریس و محقق، وجوب اکل است.

ابن ادریس فرموده است: و لا يجوز الأكل من الهدي المنذور، و لا الكفارات، فأمّا هدي المتمتع، و القارن، فالواجب أن يأكل منه، و لو قليلا، و يتصدق على القانع، و المعتر، و لو قليلا، لقوله تعالى ﴿فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ﴾[2] و الأمر عندنا يقتضي الوجوب، و الفور دون التراخي.[3]

محقق ره فرموده است: و يستحب أن يقسمه ثلاثا يأكل ثلثه و يتصدق بثلثه و يهدي ثلثه و قيل يجب الأكل منه و هو الأظهر.[4]

ظاهر فرمایش شیخ ره و ابن البراج ره استحباب اکل از گوشت هدی است.

شیخ در کتاب "النهایة" فرموده است: ومن السنة أن يأكل الانسان من هديه لمتعته[5] .

ابن براج ره در این زمینه می فرماید: وينبغي ان يقسم ذلك ثلاثة أقسام : يأكل الواحد ـ الا ان يكون هدى نذرا أو كفارة ، فإنه ان كان كذلك لم يجز أكل شي‌ء منه ـ ويهدى قسما آخر ، ويتصدق بالثالث.[6]

علامه ره در تذکره می فرماید: واختلف علماؤنا في وجوب الأكل واستحبابه ، وعلى الوجوب‌ لا يضمن بتركه ، بل بترك الصدقة ، لأنّه المطلوب الأصلي من الهدي.[7]

محقق نائینی ره در دلیل المناسک می فرماید: يستحبّ أن يأكل النّاسك شيئا من هديه و لو قليلا، بل هو الأحوط، و يجوز تخصيص ثلثه بنفسه ، أما استحبابه- كما ينسب إلى المشهور - ففيه إشكال.[8]

البته به نظر می رسد که نسبت دادن استحباب اکل ثلث به مشهور فقهاء، ثابت نیست و آنچه از ظاهر فرمایش برخی از فقهاء مانند ابن ادریس و محقق استفاده می شود: استحباب اکل چیزی از گوشت هدی است نه استحباب اکل ثلث آن.

تذکر این نکته لازم است که مستفاد از ادله ای که بر خوردن هدی دلالت می کنند این است که شخص با اهل و عیال خود چنین کاری بکند نه شخص حاجی به تنهائی، مثل صحیحه سیف التمار از امام صادق علیه السلام که از پدر بزرگوارشان (حضرت امام باقر علیه السلام) نقل کرده: وعنه، عن ابن أبي عمير، عن سيف التمار قال: قال أبو عبد الله عليه السلام: إن سعيد بن عبد الملك قدم حاجا فلقى أبي فقال: إني سقت هديا فكيف أصنع؟ فقال له أبي: أطعم أهلك ثلثا، وأطعم القانع والمعتر ثلثا، وأطعم المساكين ثلثا، فقلت: المساكين هم السؤال؟ فقال: نعم، وقال: القانع الذي يقنع بما أرسلت إليه من البضعة فما فوقها، والمعتر ينبغي له أكثر من ذلك هو أغنى من القانع يعتريك فلا يسألك.[9]

که ایشان فرمودند: أطعم أهلك ثلثا ؛ زیرا چگونه ممکن است یک نفر به تنهائی ثلث یک شتر یا گاو و یا حتی ثلث یک گوسفند چاق را در چند روز معدودی که در مناست، بخورد؟

پس از آشنائی با کلمات علماء، نوبت به بررسی دلیل قول به وجوب اکل گوشت هدی (هر چند مقدار اندکی از آن) می پردازیم.