درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /ادله ای که بر وجوب اکل حاجی از گوشت قربانی دلالت دارند

ادله ای که بر وجوب اکل حاجی از گوشت قربانی دلالت دارند:

    1. قرآن کریم: خداوند در دو آیه به اکل از گوشت قربانی امر کرده و فرموده است:

﴿... فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾[1] و نیز فرموده است: ﴿...فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا...﴾[2]

یعنی زمان اکل، وقتی است که شتر پس از نحر به زمین بیفتد.

صاحب جواهر ره استدلال به این دو آیه را مورد اشکال قرار داده و فرموده است:

انه (آیه) في مقام توهم الحظر ، خصوصا بعد أن كان المحكي عن الجاهلية تحريم ذلك على أنفسهم ، قال في الكشاف : « الأمر بالأكل منها أمر إباحة ، لأن أهل الجاهلية ما كانوا يأكلون من نسائكه‌م ، ويجوز أن يكون ندبا ، لما فيه من مواساة الفقراء ومساواتهم من استعمال التواضع ، ومن ثم استحب الفقهاء ان يأكل الموسع من أضحيته مقدار الثلث... [3] .

مرحوم طبرسی ره نیز در تفسیر شریف مجمع البیان همین مطلب را نقل کرده و فرموده است: (فكلوا منها) وهذا إذن وليس بأمر، لأن أهل الجاهلية كانوا يحرمونها على نفوسهم.[4]

اشکال بر این استدلال: نمی توان با تمسک به مرسله ای که در کشاف و مجمع البیان ذکر شده از ظاهر آیه رفع ید نمود.

البته مفاد مرسله به وسیله دو روایت تایید می شود:

    • صحیح عبدالرحمن از امامم صادق علیه السلام:

وباسناده عن محمد بن أحمد بن يحيى، عن الحسن بن علي، عن العباس ابن عامر، عن أبان بن عثمان، عن عبد الرحمان، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: سألته عن الهدي ما يأكل منه شئ يهديه في المتعة أو غير ذلك؟ قال: كل هدي من نقصان الحج فلا يأكل منه، وكل هدي من تمام الحج فكل.[5]

چون امر به اکل پس از توهم ممنوعیت آن است دلالت بروجوب نمی کند.

اشکال بر استدلال به این حدیث: محور سؤال راوی، اکل و عدم اکل نیست تا قرینه بر ممنوعیت اکل حاجی از گوشت قربانیش، در آن زمان باشد بلکه سؤال پیرامون "مایؤکل و مالا یؤکل" است فلذا امر به اکل، ظهور در وجوب آن دارد، و شاهد بر این ادعاست.

پاسخی که امام صادق علیه السلام داده و بین قربانی که برای جبران نقصان حج باشد و قربانی که برای تمامیت و صحت آن باشد تفصیل دادند.

    • حسنه عبدالله بن یحیی الکاهلی از امام صادق علیه السلام:

وبإسناده عن سعد، عن أبي جعفر، عن الحسن بن محبوب، عن عبد الله بن يحيى الكاهلي، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: يؤكل من الهدي كله مضمونا كان أو غير مضمون.[6]

به نظر می رسد که مراد از لفظ "المضمون" در روایت، قربانی است که به عنوان کفاره ذبح می شود همانگونه که این مطلب از صحیحه ابی بصیر از امام صادق علیه السلام استفاده می شود.

وعنه، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، وإسماعيل بن مرار جميعا عن يونس عن ابن مسكان، عن أبي بصير يعني ليث بن البختري قال: سألته عن رجل أهدى هديا فانكسر، فقال: إن كان مضمونا والمضمون ما كان في يمين يعني نذرا أو جزاء فعليه فداؤه، قلت: أيأكل منه؟ فقال: لا إنما هو للمساكين، فإن لم يكن مضمونا فليس عليه شئ قلت: أيأكل منه؟ قال: يأكل منه.[7]

در استدلال به این حدیث می گویند: امام صادق علیه السلام در مقام بیان حکم شرعی از جمله خبریه استفاده کرده که به نحو آکد بر وجوب دلالت می کند پس وجوب اکل از گوشت هدی از این روایت استفاده می شود.

اما به نظر می رسد استدلال به این حدیث با 2 اشکال مواجه است:

اشکال اول: این روایت با آنچه که در روایات دیگر مثل صحیحه عبدالرحمن گذشت که بر عدم جواز اکل از گذشت قربانی که به عنوان کفاره ذبح می شود (مضمون است) دلالت دارند، مخالف است.

اشکال دوم: هر چند در نقل این حسنه سؤالی ذکر نشده است و صرفاً فرمایش امام علیه السلام نقل شده است ولی فرمایشی که از امام علیه السلام صادر شده قرینه بر سؤال است و معلوم می شود که امام علیه السلام در مقام پاسخ از سؤال در مورد "ما یؤکل و مالایؤکل" است نه در مقام پاسخ از سؤال درباره "جواز یا عدم جواز اکل".

به نظر می رسد که می توان در مورد استدلال به ایه این چنین گفت: دلالت ایه بر وجوب اکل را در صورتی می توان پذیرفت که در صدد بیان وجوب تقسیم و بیان سهم هرکدان از بخشها باشد که در این صورت بر وجوب هر کدام از مصرفها نیز دلالت خواهد کرد اما اگر آیه صرفاً در مقام بیان مصارف گوشت قربانی باشد، مثل آیه صدقات: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[8] یعنی در مقام بیان وجوب صرف گ.شت قربانی در این موارد باشد تا کسی اقدام به ذخیره کردن آن نکند، در این صورت بر وجوب تقسیم دلالت نخواهد کرد و به تنبع آن بر وجوب اکل نیز دلالتی نخواهد داشت بلکه مصرف کردن همه گوشت یک قربانی در یک مورد مصرف جائز خواهد بود.