درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /المسألة السادس عشر/المسألة السابع عشر

مسألة السادس عشر: لايجب عليه الكسب لثمن الهدي، ولو اكتسب وحصل له ثمنه يجب شراؤه.[1]

در مباحث مربوط به استطاعت بیان کردیم که استطاعت از شرائط مفروض‌الحصول است نه واجب‌التحصیل، حال می گوئیم: وقتی تحصیل استطاعت واجب نیست چگونه ممکن است تحصیل ثمن هدی واجب باشد.بلکه اگر زحمت کشید و ثمن هدی را تحصیل کرد عنوان "واجد الهدی" پیدا می کند و هدی بر او واجب می شود و نمی تواند به صوم اکتفا کند.

مسألة السابع عشر: يجب وقوع صوم ثلاثة أيام في ذي الحجّة، والأحوط وجوبا،ً أن يصوم من السابع إلى التاسع، ولايتقدّم عليه، ويجب التوالي فيها، ويشترط أن يكون الصوم بعد الإحرام بالعمرة، ولايجوز قبله، ولو لم يتمكّن من صوم السابع صام الثامن والتاسع، وأخّر اليوم الثالث إلى‌ بعد رجوعه من منى‌، والأحوط أن يكون بعد أيّام التشريق؛ أي‌الحادي عشر والثاني عشر والثالث عشر.[2]

فرع اول: : يجب وقوع صوم ثلاثة أيام في ذي الحجّة...

قرآن کریم در مورد تبدیل قربانی به روزه فرموده است: ﴿... فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَن لَّمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ...﴾[3] هر چند متبادر از چنین تعبیری، وقوع در اشهر حج است، ولی روایات وارده آن را به ذی الحجه اختصاص داده، مثل صحیحه رفاعةبن‌موسی از امام صادق علیه السلام:

محمد بن يعقوب، عن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد، وسهل بن زياد جميعا، عن رفاعة بن موسى قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن المتمتع لا يجد الهدي، قال: يصوم قبل التروية ويوم التروية ويوم عرفة، قلت: فإنه قدم يوم التروية قال: يصوم ثلاثة أيام بعد التشريق، قلت؟ لم يقم عليه جماله، قال: يصوم يوم الحصبة وبعده يومين، قال: قلت: وما الحصبة؟ قال: يوم نفره، قلت: يصوم وهو مسافر؟ قال: نعم أليس هو يوم عرفة مسافرا إنا أهل بيت نقول ذلك لقول الله عز وجل " فصيام ثلاثة أيام في الحج " يقول في ذي الحجة.[4]

و نیز روایاتی که در فروع بعدی مورد ملاحظه قرار خواهد گرفت که در ضمن بر وقع سه روز روزه در ذی الحجه تأکید می کنند.

فرع دوم: ... والأحوط وجوبا،ً أن يصوم من السابع إلى التاسع، ولايتقدّم عليه...

کلمات فقهاء در مورد زمان روزه سه روز از دو جهت اختلاف دارند:

    • انجام سه روز روزه مشروط به احرام حج است یا همانگونه که مشهور گفته اند: احرام عمره تمتع کفایت می کند، تفصیل این بحث را در فرع چهارم خواهیم آورد.

    • تعیّن روزهای هفتم و هشتم و نهم ذی الحجه برای روزه سه روز یا جواز تقدیم روزه سه روز بر روز هفتم ذی الحجه (از اول ذی الحجه)؟

در مورد تقدیم روزه سه روز بر هفتم ذی الحجه، کلمات فقهاء اختلاف دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

محقق ره در دو کتاب، "المختصرالنافع" (ص90)، "الشرائع" (ج1ص262) قائل به جواز تقدیم بر هفتم ذی الحجه از اول ذی الحجه شده و این قول را ابن سعید ره در "الجامع للشرائع" (ص211) اختیار کرده است.

شیخ ره در "النهایة" قائل به عدم جواز تقدیم بر هفتم ذی الحجه شده و فرموده است: و صوم ثلاثة أيام: يوم قبل التروية ويوم التروية ويوم عرفة.[5]

ایشان ره در کتاب "المبسوط" (ج1ص370) نیز به همین عبارت تعبیر نموده است.

قاضی ابن براج نیز قول به عدم جواز تقدیم را اختیار نموده و فرموده است: ... والثلاثة التي في الحج هي يوم قبل التروية ويوم التروية ويوم عرفة...[6]

ریشه اختلاف نظر فقهاء وجود اختلاف در عبارت روایات که نیازمند بررسی است منتهی قبل از ورود در بحث روایات لازم است مقتضای قاعده را بیان کنیم.

جواز یا عدم جواز مبادرت به گرفتن روزه قبل از روز هفتم مبتنی بر موضوع حکم به گرفتن روزه به جای قربانی است.

اگر موضوع، عدم وجود واقعی هدی باشد و علم به عدم به عنوان طریق اخذ شده باشد حکم به جواز مبادرت می شود و وقتی محرم به عمره تمتع شده در صورت اطمینان به عدم وجدان هدی، جائز است روزه بگیرد و در صورت عدم کشف خلاف، چنین روزه ای مجزی است.

اما اگر موضوع، علم به عدم هدی باشد به طوری که علم در موضوع اخذ شده باشد مبادرت به گرفتن روزه قبل از علم، جائز نخواهد بود.

و با توجه به اینکه در قرآن کریم تعبیر به "عدم وجدان" شده آنجا که فرموده است: ﴿فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ﴾ مبادرت به صوم جائز خواهد بود و چنین روزه ای رجاءاً صحیح خواهد بود و اگر کشف خلاف صورت نپذیرد مجزی خواهد بود.