درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /فرع سوم از مسئله بیست و یکم

فرع سوم از مسئله بیست و یکم: ولو لم يصم الثلاثة إلى‌ تمام ذي الحجّة، يجب الهدي يذبحه بنفسه أو نائبه في مِنى‌، ولا يُفيده الصوم.

در صورتی که تا پایان ماه ذی الحجه و حلول ماه محرم، سه روز روزه بدل از هدی را نگیرد روزه ساقط شده و انجام هدی در سال بعد برایش تعیّن پیدا می کند.

محققق ره در "شرائع" فرموده است: و لو خرج ذو الحجة و لم يصمها تعين الهدي[1] .

علامه ره در "منتهی" فرموده است: و لا يجوز صيام هذه الأيّام إلّا في ذي الحجّة بعد التلبّس بالمتعة،‌ و لو خرج ذو الحجّة و أهلّ المحرّم، سقط فرض الصوم و استقرّ الهدي في ذمّته و وجب عليه دم شاة، و قال أبو حنيفة: يستقرّ الهدي في ذمّته، و قال أحمد: يجوز الصوم و لا يسقط بفوات وقته، لكن يجب عليه دم شاة، و قال الشافعيّ: لا يسقط الصوم و لا يجب الشاة[2] .

صاحب مدارک ره فرموده است: ولو خرج ذو الحجة ولم يصمها تعين الهدي، هذا قول علمائنا وأكثر العامة[3] .

البته مرحوم شیخ ره بر خلاف مشهور ذبح را افضل از صوم شمرده، ولی چنین قول شاذی است و قائلی غیر از شیخ ندارد (النهایة ص 256والمبسوط ج1ص371).

تعدادی از روایات نیز بر تعیّن چنین فرضی دلالت می کنند از جمله:

    1. صحیحه منصور بن حازم از امام صادق علیه السلام

محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن حفص بن البختري، عن منصور بن حازم، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: من لم يصم في ذي الحجة حتى يهل هلال المحرم فعليه دم شاة، وليس له صوم ويذبحه بمنى.[4]

متبادر از تعبیر "لم يصم" در فرمایش امام علیه السلام عبارت از روزه گرفتن سه روز در ذی الحجه است؛ زیرا روزه دیگری در آن نیست.

    2. مرسله ای که عیاشی در تفسیر خود به واسطه "حفض بن البختری" از امام صادق علیه السلام نقل کرده است:

العياشي في (تفسيره) عن حفص بن البختري، عن أبي عبد الله عليه السلام فيمن لم يصم الثلاثة الأيام في ذي الحجة حتى يهل عليه الهلال، قال: عليه دم لان الله تعالى يقول: " فصيام ثلاثة أيام في الحج " في ذي الحجة. أقول: وتقدم ما يدل على بعض المقصود. ويأتي ما يدل عليه.[5]

با توجه به اطلاقی که در این دو روایت وجود دارد عامد و ساهی را در بر می گیرد.

مضمون این روایتها به وسیله روایاتی که بر "انقضاء وقت صوم" با "انقضاء ذی الحجه" دلالت می کنند، تأیید می شوند مانند: حدیثی که در تفسیر عیاشی به واسطه "ربعی" از امام صادق علیه السلام به عنوان حدیث 15 از باب 46 نقل شدع و صحیحه منصور بن حازم از امام صادق علیه السلام که به عنوان اولین حدیث از باب 47 از ابواب الذبح، روایت شده است و نیز ذیل صحیحه عبدالرحمن ابن الحجاج ازامام کاظم علیه السلام که به عنوان حدیث 4 در باب 51 از ابواب الذبح نقل شده و همه ذی الحجه را از اشهر الحج قلمداد نموده است.

روشن شد که سه روز روزه ای که بدل از هدی است از نظر زمانی محدود به ماه ذی الحجه هستند و پس از انقضاء ذی الحجه، روزه ساقط شده و انجام هدی در سال بعد تعیّن پیدا می کند.