درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /المسألة الثانی و عشرین

مسألة الثانی و عشرین: لو صام الثلاثة ثمّ تمكّن من الهدي لايجب عليه الهدي، ولو تمكّن في أثنائها يجب.[1]

حضرت امام خمینی ره بین حاجی متمتعی که سه روز را روزه گرفته و به قربانی دسترسی نداشته و کسی که در اثنای سه روز قربانی بیاید تفصیل قائل شده و در فرض اول فتوی به عدم وجوب قربانی و در فرض دوم فتوی به وجوب قربانی داده است.

در رابطه با این مسئله روایاتی وارد شده ولی قبل از بررسی روایات، أقوال سه گانه را مرور می کنیم:

قول اول:

شیخ ره در کتاب "الخلاف" می فرماید: إذا تلبس بالصوم ثم وجد الهدي،لم يجب عليه أن يعود إليه، و له المضي فيه و له الرجوع إلى الهدي بل هو الأفضل. و به قال الشافعي[2] .

معلوم است که وقتی ایشان ره در صورت وجدان هدی در أثناء سه روز قائل به عدم رجوع به هدی شده در صورتی که پس از سه روز روزه واجد هدی شود به طریق اولی به عدم رجوع به هدی خواهد شد.

ابن ادریس ره نیز در "سرائر" این قول را اختیار کرده (السرائر ج1ص594) و علامه ره در "تذکره" می فرماید: لو تلبس بالصوم ثم أيسر أو وجد الهدي، لم يجب عليه الهدي، بل استحب له[3] .

و چنین نظریه ای را در کتاب "المنتهی" نیز اختیار کرده (المنتهی ج11ص229) یعنی به مجرد اشتغال به روزه، هدی را ساقط می دانند.

صاحب مدارک ره نیز این قول را تقویت نموده و فرموده: والمسألة محل تردد ، وإن كان ما ذهب إليه ابن إدريس لا يخلو من قوة[4] .

قول دوم:

تفصیل بین:

    • وجدان هدی در أثنای سه روز = رجوع به هدی

    • وجدان هدی بعد از سه روز = عدم رجوع به هدی

این قول مورد اختیار محقق ره در شرائع قرار گرفته، آنجا که فرموده است: و لم يصمها تعين الهدي في القابل و لو صامها ثم وجد الهدي و لو قبل التلبس بالسبعة لم يجب عليه الهدي و كان له المضي على الصوم و لو رجع إلى الهدي كان أفضل.[5]

حضرت امام راحل ره نیز در متن تحریر از محقق ره تبعیت فرموده است.

قول سوم:

در صورت وجدان هدی به هدی رجوع می شود مطلقا (خواه وجدان هدی در اثنای سه روز باشد و خواه پس از اتمام روزه آن) این قول را قاضی ابن برّاج ره در "المهذب" اختیار کرده (المهذب ج1ص259) و قول مختار محقق خوئی ره نیز همین است آنجا که فرموده است: من لم يتمكّن من الهدي ولا من ثمنه وصام ثلاثة أيام في الحج ثم تمكن منه وجب عليه الهدي على الأحوط[6] .

استدلال علامه ره برای قول اول: ایشان مستند قول اول را آیه شریفه ﴿فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ﴾[7] قرار داده که مقتضایش وجوب روزه بر غیر واجد هدی است، بنابراین انتقال از روزه به هدی نیازمند دلیل است.

اگر اشکال شود: مقتضای آیه، عدم اکتفا به هدی در صورت وجدان بعد از فقدان است خواه اقدام به روزه کرده باشد و خواه، نه و حال آنکه می دانیم اگر قبل از شروع به گرفتن روزه، فاقد هدی، شود وظیفه اش انجام ذبح است.

جواب این است: درست است که ظاهر آیه چنین اقتضائی دارد ولی وجود اجماع بر خلاف، موجب عدول از ظاهر آیه می شود.

روایاتی که مستند قول دوم هستند.

    1. روایتی که کلینی و شیخ ره واسطه حماد بن عثمان از امام صادق علیه السلام کرده اند:

محمد بن يعقوب، عن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد، عن الحسين بن سعيد، عن عبد الله بن بحر، عن حماد بن عثمان قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن متمتع صام ثلاثة أيام في الحج ثم أصاب هديا يوم خرج من منى، قال: أجزأه صيامه[8] .

به دلیل وقوع "عبدالله بن بحر" در سلسله سند که شخص ضعیف و مرتفع القول است، سند این روایت، ضعیف است.

    2. موثقه ابی بصیر از احدهما علیه السلام

وباسناده عن أحمد بن محمد بن أبي نصر، عن عبد الكريم، عن أبي بصير، عن أحدهما عليهما السلام قال: سألته عن رجل تمتع فلم يجد ما يهدي حتى إذا كان يوم النفر وجد ثمن شاة أيذبح أو يصوم؟ قال: بل يصوم، فان أيام الذبح قد مضت.[9]

استدلال به این حدیث منوط به فرمایش صاحب جواهر ره در این این روابطه است که فرموده: على انه قد صام الثلاثة ، وان المراد من قوله « أو يصوم » إكماله بصوم السبعة ، كما ان المراد من مضي أيام الذبح مضي أيام تعينه[10] .

به نظر می رسد که چنین حملی دارای تکلّف است؛ زیرا ظاهر این است که مراد از « أو يصوم » روزه سه روز است همانگونه که تعلیل به أنقضاء وقت ذبح به آن شهادت می دهد.