درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /محل ذبح قربانی

حال که مسائل مربوط به ذبح و نحر مطرح شد لازم است در مورد مکان آن نیز بحث شود همانگونه که در مورد زمان آن در مسئله 11 فرمودند: والأحوط عدم التأخير من يوم العيد، و شاید به دلیل وضوح مطلب، در این زمینه بحث نشده؛ چرا که اتفاق نظر همه علمای شیعه این است که محل ذبح و یا نحر عبارت از سرزمین مناست که به برخی از عباراتشان اشاره می کنیم:

    • شیخ در کتاب "النهایة" می فرماید: ولا يجوز أن يذبح الهدي الواجب في الحج إلا بمنى.[1]

    • شیخ در کتاب "المبسوط" می فرماید: و عليه بمنى يوم النحر ثلاثة مناسك: أوله: رمي الجمرة الكبرى، و الثاني: الذبح، و الثالث: الحلق أو التقصير.[2]

    • محقق ره در کتاب "شرائع" می فرماید: و النية شرط في الذبح و يجوز أن يتولاها عنه الذابح و يجب ذبحه بمنى.[3]

    • علامه ره در کتاب "المنتهی" می فرماید: نحر هدي التمتّع يجب بمنى‌، ذهب إليه علماؤنا. و قال أكثر الجمهور: إنّه مستحبّ و إنّ الواجب نحره بالحرم، و قال بعض الشافعيّة: لو ذبحه في الحلّ و فرّقه في الحرم أجزأه، لنا: ما رواه الجمهور عن النبيّ صلّى اللّه عليه و آله أنّه قال: «منى كلّها منحر».و التخصيص بالذكر يدلّ على التخصيص في الحكم.[4]

    • علامه ره در کتاب "تذکره" می فرماید: يجب النحر أو الذبح في هدي التمتع بمنى، عند علمائنا[5] ، و در ادامه آنچه در منتهی نقل کرده در اینجا نیز نقل می کند.

    • صاحب مدارک ره در شرح عبارتی که از محقق ره گذشت می فرماید: هذا الحكم مقطوع به في كلام الأصحاب ، وأسنده العلامة في التذكرة والمنتهى إلى علمائنا مؤذنا بدعوى الإجماع عليه[6] .

    • خداوند در این رابطه در قرآن کریم می فرماید: ﴿وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾[7] ، هر چند مورد آیه شخصی است که "مُحصَر" واقع شده باشد، یعنی پس از بستن احرام به واسطه دشمن یا بیماری ممنوع از عمل شود، ولی به نظر می رسد که حکم هدی (خواه شخص محصر شده باشد یا نه) همان است یعنی محل خاصی دارد و تا زمانی که قربانی به محل خاص خود (که در روایات به منی تفسیر شده)نرسد محصر نمی تواند از احرام خارج شود.

مدلول روایات متضافره این است که محل قربانی مناسب و ضعف سند برخی از روایات مانع از استدلال به آنها نیست؛ زیرا این روایات متضافرند و همدیگر را پشتیبانی می کنند و در ضمن در بین آنها روایات صحیحه نیز وجود دارند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

    1. صحیح منصور بن حازم از امام صادق علیه السلام

وباسناده عن سعد بن عبد الله عن أبي جعفر يعني أحمد بن محمد بن عيسى عن الحسين بن سعيد ويعقوب بن يزيد، عن محمد بن أبي عمير، عن حفص بن البختري عن منصور بن حازم، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل يضل هديه فوجده رجل آخر فينحره، فقال: إن كان نحره بمنى فقد أجزأ عن صاحبه الذي ضل عنه، وإن كان نحره في غير منى لم يجز عن صاحبه.[8]

    2. روایت ابراهیم الکرخی از امام صادق علیه السلام

محمد بن يعقوب، عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زياد، وأحمد بن محمد جميعا عن الحسن بن محبوب، عن إبراهيم الكرخي، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل قدم بهديه مكة في العشر، فقال: إن كان هديا واجبا فلا ينحره إلا بمنى، وإن كان ليس بواجب فلينحره بمكة إن شاء، وإن كان قد أشعره أو قلده فلا ينحره إلا يوم الأضحى.[9]

    3. و نیز روایات شماره 5 و 6 و 7 در باب 4 از ابواب الذبح

همانگونه که متذکر شدیم، روایات دیگری نیز در حدّ تضافر به کمک هم بر وجوب ذبح و نحر در منا دلالت دارند.

    • اما صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام

وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار، قال: قلت لأبي عبد الله عليه السلام: إن أهل مكة أنكروا عليك أنك ذبحت هديك في منزلك بمكة، فقال: إن مكة كلها منحر.[10]

که بر ذبح در منزل مکه دلالت می کند، بر قربانی مستحب حمل می شود.

    • صحیحه دیگر معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام

وعن أبي علي الأشعري، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان بن يحيى عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل نسي أن يذبح بمنى حتى زار البيت فاشترى بمكة ثم ذبح، قال: لا بأس قد أجزأ عنه.[11]

این صحیحه در مورد کسی است که ذبح در منا را فراموش کرده و پس از زیارت خامه خدا در مکه اقدام به خرید و ذبح قربانی کرده است، قابلیت حمل بر قربانی مستحبی را ندارد؛ زیرا ظهور حدیث در این است که محل قربانی، منا بوده و در آنجا فراموش کرده، آنجا که می فرماید: "نسي أن يذبح بمنى"، لذا شایسته است یکی از دو مطلب را در مورد این روایت ملتزم شویم:

    • این روایت مورد إعراض قرار گرفته و فقهاء بر اساس آن فتوی نداده اند.

    • این حکم به شخص ناسی‌ای اختصاص دارد که بعد از ایام تشریق متذکر شود.