درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/واجبات منى /عدم تمکن از ذبح در منی

عدم تمکن از ذبح در منی:

از جمله مسائل مستحدثه حج، عدم تمکن از انجام نحر یا ذبح در سرزمین مناست که در سالهای أخیر اتفاق افتاده است؛ چرا که حکومت سعودی اجازه انجام قربانی در این سرزمین را نمی دهد و قربانگاه با به "وادی محسّر" که مسلما خارج از مناست منتقل کرده است.

دو راه برای حل مشکل عدم تمکن ذبح در منا وجود دارد:

    1. در صورتی که با تاخیر انداختن قربانی، تمکن از ذبح در منا حاصل می شود لذا لازم است ذبح را تا آخر ابام تشریق بلکه تا آخر ذیحجه تأخیر اندازد؛ زیرا هر چند حلق مترتب بر ذبح صحیح است ولی چنین ترتیبی در صورت تمکن از ذبح صحیح است وگرنه در صورت عدم تمکن از ذبح صحیح می توان حلق کرده و از احرام خارج شود و ذبح و اعمال مترتب بر آن مثل طواف و نماز و سعی را به بعد از ذبح تاخیر اندازد.

بنابراین فرض لازم است ذبح را از روز عید قربان تاخیر بیاندازد تا حجاج از سرزمین کوچ کنند و زمینه برای انجام قربانی در منا فراهم شود.

اشکال بر چنین راهی:

هر چند با چنین اقدامی از نظر فقهی مشکل حل می شود ولی باید توجه کرد که چنین راه حلی به عنوان یم راه شخصی و فردی برای کسانی که امکان چنین عملی برای آنها وجود دارد یعنی می توان به صورت انفردای یا همراه چند نفر بعد از ایام تشریق، قربانی را تهیه و به منا مراجعت کرده و در آنجا ذبح کنند ولی هزاران نفر از شیعه که لازم است در منا ذبح کنند اگر بخواهند اینگونه عمل کنند توالی فاسد خواهد داشت.

    2. تجویز انجام قربانی در قربانگاه جدید

در این رابطه باید توجه نمود که از سوئی، هدی که در قرآن از آن به لفظ "بُدن" تعبیر شده است، از شعائر الهی است و خداوند فرموده است: ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ﴾[1] و چیزی که از شعائر الهی است به صرف فقدان شرط (عدم تمکن از ذبح در منا) قابل ترک نیست).

و از سوی دیگر مقتضای بعضی از اطلاقات، وجوب ذبح هدی بر متمتع است بدون اینکه مقید به مکان یا زمان شده باشد همانگونه که خداوند می فرماید: ﴿فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾[2] هر چند اجماع و روایات متضافره (همانطور که گذشت) ذبح را به مکان خاص مقید کرده است.

حال بحث این است که در صورت عدم تمکن از عمل به قید (قربانی در منا) اصل تکلیف به ذبح ساقط می شود یا عمل به قید؟

روشن است که مقتضای قاعده عبارت از تمسک به اطلاق (اصل عمل به ذبح) است و قید که عبارت از شرطیت ذبح در سرزمین مناست به دلیل عدم قدرت بر اتیان آن، ساقط می شود؛ زیرا قید مکان نیز همانند قید زمان است که عدم رعایت آن، موجب سقوطِ اصب عمل نمی شود.

مثل اینکه تاخیر قربانی از عید قربان موجب سقوط آن نمی شود بلکه لازم است در یام تشریق بلکه تا آخر ذی الحجه انجام داده شود.

بیان مطلب: می توان گفت در انجام قربانی که یکی از اعمال حج تمتع است برای شارع دو مطلب وجود دارد:

    1. ریختن خون قربانی با انجام ذبح یا نحر؛ چرا که نه تنها انجام قربانی از شعائر الهی است بلکه منافعی نیز بر آن مترتب است همانگونه که خداوند متعال می فرماید: ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ ﴾[3] .

    2. انجام قربانی در مکان خاص که همان سرزمسن مناست که تعیین آن از اجماع و روایات متضافره استفاده می شود.

وقتی تمکن از رعایت مطلوب دوم، حاصل نباشد مطلوب اول به حال خود باقی خواهد بود.

و نیز باید توجه کرد که به صرف عدم امکان رعایت بعضی از شروط نمی توان اعمال حج را تعطیل نمود و مکلفیت را از برکات آن محروم نمود بلکه حتی با عدم تمکن از مراعات برخی از شروط، بقیه واجبات به مطلوبیت خود باقی خواهد بود.

البته حتی‌الامکان باید در مکانی نزدیک به منا، قربانی را انجام داد و در صورت عدم وجود مصلحت أهم نمی توان انجام قربانی را به خارج از سرزمین منا منتقل نمود.