درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: ادامه روایات

روایاتی که حج صبی ممیز را همانند بالغ، حج حقیقی می دانند و تمام آثار حج بالغ بر آن مترتب می کنند، بر وجوب طواف نساء وی دلالت دارند:

    1. صحیح عبدالرحمان بن الحجاج از امام صادق علیه السلام

وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، وعن محمد بن إسماعيل، عن الفضل بن شاذان جميعا عن ابن أبي عمير، عن عبد الرحمن بن الحجاج قال: قلت لأبي عبد الله عليه السلام الحج على الغني والفقير؟ فقال: الحج على الناس جميعا كبارهم وصغارهم، فمن كان له عذر عذره الله.[1]

    2. روایتی که مرحوم صدوق به اسناد خود از أبان (که مراد از آن، ابان ابن عثمان است مه ابان ابن تغلب؛ زیرا صدوق ره فرموده اند: هرگاه اسم "ابان" به نحو مطلق در اسناد من لا یحضر آورده شود مراد از آن، ابان بن عثمان است که از وثاقت برخوردار است) و او از طریق "الحکم بن الحکیم" که ثقه است از امام صادق علیه السلام روایت کرده است:

وبإسناده عن أبان بن الحكم قال: سمعت أبا عبد الله عليه السلام يقول: الصبي إذا حج به فقد قضى حجة الاسلام حتى يكبر، والعبد إذا حج به فقد قضى حجة الاسلام حتى يعتق.[2]

در بین روایت شخصی به نام "ابان بن الحکم" نداریم. مستفاد از این روایت، این است که حج غیر بالغ و حج عبد همانند حج حرّ، حج حقیقی است منتهی موقت و محدود تا پایان کودکی و بندگی است اگر چه موجب سقوط حجةالاسلام نمی شود ولی شرائط حج در آن دو معتبر است.

    3. مصححه اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السلام

محمد بن علي بن الحسين باسناده عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: انظروا من كان معكم من الصبيان فقدموه إلى الجحفة أو إلى بطن مر ويصنع بهم ما يصنع بالمحرم، يطاف بهم ويرمى عنهم، ومن لا يجد الهدي منهم فليصم عنه وليه.[3]

با توجه به اسناد اغتسال به بچه ها معلوم می شود که به سن تمیز رسیده اند و همانند شخص بالغ، غسل و احرام و ذبح باید انجام دهند هدف از ذکر این روایات همان‌گونه که گذشت (هر چند صراحتاً وجوب طواف نساء بر صبی را نمی رسانند) این است که مستفاد از ظاهر آنها، معامله حج شخصی بالغ با حجی است که آنها انجام می دهند و آثار حج بر چنین حجی مترتب می شود و از نظر ترتب حکم وضعی با حج بالغ تفاوتی ندارد منتهی موجب سقوط حجة الاسلام نمی شود و مرفوع القلم بودن صبی، منافاتتی با ثبوت حکم وضعی در مورد او ندارد فلذا احرام حج موجب ثبوت طواف بر ذمه اوست همان‌گونه که اتلاف مال غیر، موجب ثبوت ضمان بر بچه است.

...بل لو أحرم الطفل غير المميّز وليّه يجب على الأحوط أن يطوف به طواف النساء حتّى‌ يحلّ له النساء.[4]

شکی نیست که چون قصد قربت از صبی غیر ممیز متمشی نمی شود، حجش حج حقیقی نخواهد بود و صرفاً صورت حج یا عمره است همان گونه که تعبیر دقیق در مورد او "إحجاج و اطافه و..." است نه "حج و طواف و..." فلذا ادله ای که بر احکام همره یا حج دلالت می کنند عمل صبیِ غیر ممیز را شامل نمی شوند و قول به ترتب آثار حج بر اعمال وی (مثل حرمت مسائل جنسی پس از بلوغ) نیازمند دلیل خاص است، مثل روایاتی که در ذیل به آنها اشاره می کنیم:

    1. صحیحه عبدالرحمان بن الحجاج از امام صادق علیه السلام

محمد بن يعقوب، عن أبي علي الأشعري، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان عن عبد الرحمن بن الحجاج، عن أبي عبد الله عليه السلام (في حديث) قال: قلت له: إن معنا صبيا مولودا فكيف نصنع به؟ فقال: مرامه تلقى حميدة فتسألها كيف تصنع بصبيانها، فأتتها فسألتها كيف تصنع، فقالت: إذا كان يوم التروية فأحرموا عنه وجردوه وغسلوه كما يجرد المحرم، وقفوا به المواقف، فإذا كان يوم النحر فارموا عنه واحلقوا رأسه، ثم زوروا به البيت، ومري الجارية أن تطوف به بالبيت وبين الصفا والمروة.[5]

آنچه از ظاهر این روایت استفاده می شود این است که با عمل این طفل معامله حج صحیح می شود به طوری که اعمالی را که خود بچه می تواند انجام دهد با راهنمائی ولیّ انجام می دهد و اعمالی مانند قصد و تلبیه را که از عهده بچه خارج است ولیّ‌اش عهده دار می شود.

و نیز ظاهراً مراد از تعبیر (أن تطوف به بالبيت...) اشاره به مطلق طواف واجب است نه فقط طواف حج.

    2. صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام

محمد بن علي بن الحسين باسناده عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: انظروا من كان معكم من الصبيان فقدموه إلى الجحفة أو إلى بطن مر ويصنع بهم ما يصنع بالمحرم، يطاف بهم ويرمى عنهم، ومن لا يجد الهدي منهم فليصم عنه وليه.[6]

با توجه به روایت معلوم می شود که همان انتظاری از بچه غیر ممیز می رود که از غیر او انتظار می رود منتهی آنچه را که از توان بچه خارج است ولی‌اش انجام می دهد و در صورت نداشتن قربانی، بدلِ قربانی را که 10 روز روزه است ولیّ بچه انجام می دهد.

    3. صحیحه زراره از احدهما علیهماالسلام

وباسناده عن زرارة، عن أحدهما عليهما السلام قال إذا حج الرجل بابنه وهو صغير فإنه يأمره أن يلبي ويفرض الحج، فإن لم يحسن أن يلبي لبوا عنه، ويطاف به ويصلى عنه قلت: ليس لهم ما يذبحون، قال: يذبح عن الصغار، ويصوم الكبار، ويتقى عليهم ما يتقى على المحرم من الثياب والطيب وإن قتل صيدا فعلى أبيه.[7]

نظیر چنین روایاتی در ابواب مختلف وارد شده مثل حدیثهای 3و4و5 از باب 3 از ابواب الذبح که در چلد 10 وسائل وارد شده اند.

از آنچه گفتیم روشن شد که طواف دادن بچه بر ولیّ واجب است و نگاه شارع به حج صبی (خواه ممیز باشد و خواه غیر ممیز) همان نگاهی که حج بالغ دارد و اتیان همه اجزاء و شرائط را لازم می داند فلذا اینجا جای فتوی است نه جای احتیاط )به خلاف حضرت امام راحل ره در متن تحریرالوسیله که فرمودند: یجب علی الاحوط...).