درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: بررسی روایات در مورد مسئله فراموشی طواف واجب

پس از روشن شدن جایگاه مسئله در کلمات فقهاء، لازم است به بررسی روایات وارده در این زمینه بپردازیم که در سه موضع بر وجوب هدی دلالت دارند:

    1. ترک طواف واجب در عمره

    2. ترک طواف زیارت

    3. ترک طواف نساء

و محل انجام ذبح یا نحر را نیز مکه معرفی کرده اند.

دو روایت از صلاحیت استدلال بر این مسئله برخوردارند:

    1. صحیحه علی بن جعفر که از برادر بزرگوارش حضرا امام موسی بن جعفر علیهم السلام نقل کرده است.

محمد بن الحسن بإسناده عن علي بن جعفر، عن أخيه، قال: سألته عن رجل نسي طواف الفريضة حتى قدم بلاده وواقع النساء كيف يصنع؟ قال: يبعث بهدي إن كان تركه في حج بعث به في حج، وإن كان تركه في عمرة بعث به في عمرة، ووكل من يطوف عنه ما تركه من طوافه.[1]

مورد این روایت، ترک طواف واجب است که اعو از طواف حج و عمره می باشد چرا که متعرض ترک طواف در عمره نیز شده است، اما این روایت، ترک طواف نساء را شامل نمی شود همچنان که از ذکر محل ذبح نیز ساکت و لفظ "هدی" نیز منصوب به گوسفند است. صاحب وسائل رع بعد از این که این حدیث را از شیخ ره با اسنادش از علی بن جعفر نقل کرده و می فرماید: و رواه الحمیری فی قرب الإسناد عن عبدالله بن الحسن –ای العلوی- عن جدّه علی بن جعفر: الا انّه قال: فبدنة فی عمرته، یعنی متن حدیث را این‌گونه آورده است: رَجُلٍ تَرَكَ طَوَافاً، أَوْ نَسِيَ مِنْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ، حَتَّى وَرَدَ بِلَادَهُ وَ وَاقَعَ أَهْلَهُ، كَيْفَ يَصْنَعُ؟ قَالَ: يَبْعَثُ بِهَدْيِهِ، إِنْ كَانَ تَرَكَهُ مِنْ حَجٍّ فَبَدَنَةً فِي حَجٍّ، وَ إِنْ كَانَ تَرَكَهُ فِي عُمْرَةٍ فَبَدَنَةً فِي عُمْرَةٍ[2] .

وقتی این دو متن در کنار هم مورد ملاحظه قرار گیرد اجمال در حدیث، حاصل می شود که آیا لفظ "هدی" از امام علیه السلام صادر شده و یا لفظ "بدنة" و محتمل است که نزدیک بودن این دو کلمه از نظر نوشتار موجب چنین اختلافی شده.

در کتاب بحارالانوار، با تعبیر "یبعث ببدنة" وارد شده است: وسألته عن رجل ترك طوافه حتى قدم بلده وواقع النساء كيف يصنع؟ قال : يبعث ببدنة إن كان تركه في حج بعث بها في حج ، وإن كان تركه في عمرة بعث في عمرة ووكل من يطوف عنه عما كان ترك من طوافه.[3]

    2. موثقه عمار ساباطی از امام صادق علیه السلام

وباسناده عن عمرو بن سعيد، عن مصدق بن صدقة، عن عمار الساباطي عن أبي عبد الله عليه السلام عن الرجل نسي أن يطوف طواف النساء حتى رجع إلى أهله قال: عليه بدنة ينحرها بين الصفا والمروة.[4]

این روایت به خلاف روایت اول به نسیان طواف نساء اختصاص دارد و طواف عمره یا حج را در بر نمی گیرد و "بدنة" را به عنوان کفاره ذکر کرده و محل نحر بدنة را بین صفا و مروه ذکر کرده که کنایه از انجام نحر در مکه مکرمه است و تعبیر "حتى رجع إلى أهله" در این روایت، کنایه از وقاع است.

در پرتو این روایت، آنچه در متن تحریرالوسیله از سوی امام خمینی ره آورده شده، ثابت می شود؛ زیرا روایت اول نسیان طواف عمره و حج را شامل و روایت دوم حکم نسیان طواف نساء را بیان کرده و به "بدنة" بودن کفاره نیز تصریح نموده است هر چند روایت اول از این نظر مجمل است و نیز روایت دوم، محل نحر را نیز صراحتاً بیان کرده است.

برای قول به عدم وجوب بدنة به اموری استدلال شده است:

    1. حدیثی که صدوق ره در علل به واسطه زراره از امام باقر علیه السلام روایت کرده است.

وفي (العلل) عن أبيه عن سعد بن عبد الله عن يعقوب بن يزيد عن حماد عن حريز عن زرارة عن أبي جعفر عليه السلام في المحرم يأتي أهله ناسيا قال لا شئ عليه إنما هو بمنزلة من أكل في شهر رمضان وهو ناس أقول ويأتي ما يدل على ذلك[5] .

    2. حدیثی که صدوق ره به نحو مرسل در من لایحضره الفقیه از امام صادق علیه السلام روایت کرده است.

محمد بن علي بن الحسين قال قال الصادق عليه السلام (في حديث) إن جامعت وأنت محرم " إلى أن قال " وإن كنت ناسيا أو ساهيا أو جاهلا فلا شئ عليك[6] .

    3. صحیحه معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام

وعن علي بن إبراهيم عن أبيه عن ابن أبي عمير عن معاوية بن عمار عن أبي عبد الله عليه السلام قال ما وطيته أو وطأه بعيرك وأنت محرم فعليك فداؤه وقال اعلم أنه ليس عليك فداء شئ أتيته وأنت محرم جاهلا به إذا كنت محرما في حجك أو عمرتك إلا الصيد فان عليك الفداء بجهالة كان أو عمد[7]

محقق ره ادله وجوب بدنه را هر کسی که مواقعه را پس از متذکر شدن انجام دهد، حمل کرده و می فرماید: و يحمل القول الأول على من واقع بعد الذكر[8] .

و صاحب جواهر ره نیز از وی تبعیت کرده و می فرماید: كل ذلك مع عدم صراحة النصوص المزبورة في الجماع حال النسيان ، لاحتمالها أو بعضها وقوعه بعد الذكر.[9]