درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: المسألة السادسة

المسألة السادسة: من ترك المبيت الواجب بمنى‌ يجب عليه لكلّ ليلة شاة؛ متعمّداً كان أو جاهلًا أو ناسياً، بل تجب الكفّارة على الأشخاص المعدودين في المسألة الثالثة إلّاالخامس منهم، والحكم في الثالث والرابع مبنيّ على الاحتياط.[1]

برای روشن شدن جایگاه این مسئله در بین فقهاء به برخی از کلمات اشاره می کنیم:

شیخ طوسی ره در خلاف می فرماید: من ترك المبيت بلا عذر بمنى ليلة كان عليه دم، فان ترك ليلتين كان عليه دمان، و الثالثة لا شيء عليه، لأن له أن ينفر في الأول إلا أن تغيب الشمس، ثم ينفر فيلزمه ثلاثة دماء. و قال الشافعي: ان ترك ليلة فيه ثلاثة أقوال: أحدها: عليه دم، و الآخر: عليه ثلث دم، و الثالث قاله في مختصر الحج: في ليلة درهم و في ليلتين درهمان و في الثلاثة عليه دم، على أحد قوليه، و القول الآخر: لا شيء عليه.[2]

ظاهر فرمایش علامه ره در منتهی، اتفاق نظر علماء بر وجوب یک گوسفند در صورت ترک مبیت در منا برای هر شب است آنجا که فرموده است: فإن ترك المبيت بمنى، وجب عليه عن كلّ ليلة شاة إلّا أن يخرج من منى بعد نصف الليل‌ ، أو يبيت بمكّة مشتغلا بالعبادة- قاله علماؤنا- فلو ترك المبيت ليلة، وجب عليه دم، فإن ترك ليلتين، وجب عليه دمان... و قال أبو حنيفة: لا شي‌ء عليه إذا ترك المبيت[3] .

محقق ره در شرائع فرموده است: فلو بات بغيرها كان عليه عن كل ليلة شاة[4] .

با توجه به کلمات فقهاء و نیز روایاتی که وارد شده اند لازم است بحث "وجوب کفاره در ترک بیتوته" را در دو مقام پی بگیریم:

    1. وجوب یک گوسفند در صورت ترک مبیتِ یک شب.

    2. تعدد کفاره در صورت تعدد ترک بیتوته در منی.

تعدادی از روایات بر مقام اول (وجوب یک گوسفن در صورت ترک مبیت یک شب) دلالت می کنند از جمله:

    1. صحیحه علی بن جعفر از برادر بزرگوارش حضرت امام کاظم علیه السلام

وعن عبد الله بن الحسن، عن جده علي بن جعفر، عن أخيه موسى بن جعفر عليهما السلام قال: سألته عن رجل بات بمكة حتى أصبح في ليالي منى، فقال: إن كان أتاها نهارا فبات حتى أصبح فعليه دم شاة يهريقه، وإن كان خرج من منى بعد نصف الليل فأصبح بمكة فليس عليه شئ. أقول: ويأتي ما يدل على ذلك.[5]

ظاهر اطلاق تعبیر " بات بمكة حتى أصبح في ليالي منى" این است که اگر یک شب را هم در غیر منی بیتوته کند، وجوب کفاره دادن یک گوسفند ثابت است.

    2. صحیحه دیگر علی بن جعفر از امام کاظم علیه السلام

وعنه، عن علي بن جعفر، عن أخيه موسى عليه السلام عن رجل بمكة في ليالي منى حتى أصبح، قال: إن كان أتاها نهارا فبات فيها حتى أصبح فعليه دم يهريقه[6] .

تفاوت این دو روایت این است که لفظ "أصبح" در حدیث قبلی متقدم است ولی در این حدیث، متأخر است، اما از نظر استدلال بر ماتحن فیه تفاوتی ندارند.

    3. صحیحه صفوان از امام کاظم علیه السلام

وعنه، عن صفوان قال: قال أبو الحسن عليه السلام: سألني بعضهم عن رجل بات ليالي منى بمكة فقلت: لا أدرى، فقلت له: جعلت فداك ما تقول فيها؟ فقال عليه السلام: عليه دم شاة إذا بات، فقلت: إن كان إنما حبسه شأنه الذي كان فيه من طوافه وسعيه لم يكن لنوم ولا لذة، أعليه مثل ما على هذا؟ قال: ما هذا بمنزلة هذا، وما أحب أن ينشق له الفجر إلا وهو بمنى.[7]

ظاهر سؤال این است که همه شبهای منی را در مکه بیتوته کرده است و امام علیه السلام نسبت به سؤال کننده تقیّه کرده و اسمش را به صفوان نگفته و جواب او را نیز نداده است ولی وقتی صفوان خواسته از جواب چنین سؤالی اطلاع پیدا کند امام علیه السلام فرموده است: عليه دم شاة إذا بات.

اگر روایات را تا اینجا در نظر بگیریم ظهور در استیعاب دارد؛ زیرا جواب امام جواد علیه السلام در رابطه با سؤالی است که از آن حضرت پرسیده شده و ایشان جواب نداده اند منتهی در ادامه، کسی که اشتغال به طواف و سعی داشته از وجوب کفاره استثناء شده و روشن است که چنین چیزی فقط یگ شب را در بر می گیرد فلذا باید گفت: از این روایت، وجوب یک گوسفن بر کسیکه یک شب را بیتوته نکرده است، استفاده می شود.

البیه باید توجه نمود آنچه گفتیم با عنایت به متن حدیث در کتاب شریف وسائل است ولی آنچه در کتاب تهذیب وارد شده صراحتاً بر ترک بیتوته یک شب دلالت می کند آنجا که آورده است: سألني بعضهم عن رجل بات ليلة من ليالي منى بمكة فقلت : لا ادري فقلت له : جعلت فداك ما تقول فيها؟ قال : عليه دم إذا بات[8] .