درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: العام و الخاص/المخصص المجمل /نقد فرمایش مرحوم محقق نائینی ره

نقد فرمایش مرحوم محقق نائینی ره:

در مقام اشکال بر فرمایش ایشان می‌گوئیم: هر چند اصل ادعای محقق نائینی ره را قبول داریم و تمسک به عام را در شبهه مصداقیه مخصص منفصل لفظی را جائز نمی‌دانیم، ولی راهی را که ایشان برای استدلال بر چنین مطلبی پیمودند، نمی‌پذیریم و اشکال مبنائی بر ایشان داریم و اصل مبنای ایشان مبنی بر عدم وجود فرق بین مخصص متصل و مخصص منفصل را قبول نداریم؛ زیرا روشن است که در مورد مخصص منفصل پای دو دلیل مستقل در میان است که هرکدام دارای ظهور مستقلی هستند و از سوئی بین اراده جدّی و استعمالی باید تفکیک قائل شد به خلاف ایشان که تمسک به عام در شبهه مصداقیه مخصص را به تمسک به عام در شبهه مصداقیه خودِ عام برگرداند.

حضرت امام راحل ره نیز فرمایش محقق نائینی ره را مورد اشکال قرار داده و فرموده: أمّا الحكم في العامّ فعلى أفراد مدخول أداته، لا على عنوان الطبيعة، و المخصّص مخرج لطائفة من أفراد العامّ، كأفراد الفسّاق منهم. و ما صرّح به كرارا- بأنّ الحكم في القضايا الحقيقيّة على العنوان بما أنّه‌ مرآة لما ينطبق عليه، و لم يتعرّض للأفراد – (فوائد الاصول «تقریرات محقق نائین» الکاظمی ج1ص171،186،276،525) غير تامّ، لأنّ العنوان لا يمكن أن يكون مرآة للخصوصيّات الفرديّة. مع أنّ لازم ما ذكر أن تكون الأفراد موضوعا للحكم، لأنّ المحكوم عليه المرئيّ لا المرآة.

و التحقيق: أنّ العنوان لم يكن مرآة إلاّ لنفس الطبيعة الموضوع لها، و أداة العموم تفيد أفرادها، و القضيّة الحقيقيّة متعرّضة للأفراد.

بیان اشکال: به نظر ما تفاوت روشنی بین مخصص متصل (اکرم کل عالم عادل) و مخصص منفصل (اکرم کل عالم _ لاتکرم العالم الفاسق) وجود دارد؛ زیرا همانگونه که در ادبیات گفته شد، متکلم تا زمانی که اشتغال به کلام دارد، می‌تواند، هر قیدی را که بخواهد به کلام خود ملحق کند، فلذا تا وقتی از سخن گفتن فارغ نشده است نمی‌توان ظهوری برای کلام او در نظر گرفت و پس از فراغت از کلام ظهور برای کلامش منعقد می‌شود.

مثلاً اگر متکلم در اثنای کلام خود جمله "رأیت اسداً " را مورد تکلم قرار داده و چیزی به آن نیافزاید، إنعقاد ظهور سبب جریان إصالة الظهور که همان معنای حقیقی (حیوان مفترس ) است می‌گردد، یعنی مستفاد از جریان إصالة الظهور حکم به اراده معنای حقیقی می‌کند، ولی اگر بعد از "رأیت اسداً" لفظ "یرمی" را بیاورد، در همین إصالة الظهور حکم می‌کند که از لفظ "اسد" معنای مجازی "رجل شجاع" اراده شده است.

در نتیجه اگر متکلم در ضمن کلام خود جمله "رأیت اسداً" را گفته و به صحبت خود بدون ضمیمه کردن قیدی برای جمله خاتمه دهد، منتظر نمی‌مانیم تا معلوم شود که بعداً قیدی مانند "یرمی" را در کلام دیگری ذکر می‌کند یا نه، بلکه مقتضای إصالة الظهور آن را بر معنای حقیقی حمل می‌کنیم.

حال خطاب به محقق نائینی ره می‌گوئیم: ما هم قبول داریم، همانگونه که شما گفتید، در جمله " اکرم کل عالم عادل " لفظ "عالم" در طبیعت مهمله إستعمال نشده و با تقیید به "عدالت" هیچ منافاتی ندارد و مجازاتی نیز در میان نسیت، امّا در صورتی که خطاب عام بوسیله مخصص منفصل تخصیص زده شود، یعنی خطاب عام (اکرم کل عالم) به نحو مستقل گفته شده و قرینه‌ای به همراه آن ذکر نشده باشد، جای هچگونه تردیدی در معنای لفظ عام نخواهد بود و بدون آنکه تردیدی وجود داشته باشد، به ظهور آن تمسک می‌شود؛ زیرا انکار ظهور در چنین صورتی بر خلاف متفاهم و روش عقلاء در محاورات و در مقام تفهیم و تفهُّم خواهد بود، درست همانند جمله "رأیت اسداً" بدون قید "یرمی" باشد که ظهور در مراد متکلم دارد.

از آنجا که محقق نائینی ره منکر اراده استعمالی هستند پس معنای مراد را همان مراد به اراده جدی متکلم می‌داند و إصالة الظهور نیز در ارتباط با کشف مراد جدی متکلم است، پس خطاب "اکرم کل عالم" در وجوب اکرام همه علماء (اعم از عادل و فاسق) ظهور دارد و دلیل خاص "لاتکرم الفساق من العلماء" که به عنوان خطاب مستقل دیگری است، به عنوان یک دلیل مبائن با خطاب عام خواهد بود؛ زیرا ظهور خطاب عام، تعلق اراده جدی متکلم به وجوب اکرام همه علماء است ولی خطاب خاص در وجود فرق بین عادل و فاسق، ظهور دارد و با وجود منافات بین این دو دلیل، دلیلی بر تقدم خاص بر عام وجود ندارد، در حالی که شما (نائینی) وجود این تنافی را قبول ندارید و مسئله عام و خاص و نیز مطلق و مقید را مصداق روشنِ جمع دِلالی و عدم تعارض بین دلیلین می‌دانید، لذا ناچارید بگوئید: متکلم فقط عالم عادل را از خطاب عام اراده کرده است و چون مراد دیگری غیر از مراد جدی را قبول ندارید، لذا بر اساس مبنای خود نمی‌توانید مجازیت را مطرح کنید، پس باید چنین استعمالی را غلط بدانید که نمی‌دانید.