درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: الأمارات/حجية ظواهر الألفاظ /نظر مشهور در مورد امکان تعبد به ظن/اشکالات آخوند ره

نظر مشهور در مورد امکان تعبد به ظن:

مشهور اصولیها معتقدند که تعبد به ظن امکان وقوعی دارد و از این تعبد هیچ تالی فاسدِ محالی نمی آید (فرائد الاصول ج1ص40) هر چند در میان قدما شخصیتی به نام "ابن قبه" تعبد به ظن را نشتلزم محال دانسته و معتقد است که شارع نمی تواند هیچ ظنی را برای مکلفین حجت قرار دهد و جماعتی نیز از وی تبعیت کرده اند.

اشکال شیخ انصاری ره بر مشهور: شیخ ره پس از اینکه نظریه مشهور مبنی بر قطع به عدم لزوم فاسد از تبعد به ظن، را نقل کرده معتقد است که چنین فرمایشی مواجه با اشکال است؛ زیرا حصول چنین قطعی متوقف بر این است که انسان از طرفی بر تمام جهات حسن و قبح تعبد به ظن احاطه کامل داشته و از طرفی بداند که در تبعد به ظن هیچکدام از جهات قبح جریان ندارد در حالی که چنین احاطه ای برای ما حاصل نیست؛ لذا برای در امان ماندن از چنین اشکالی بهتر است گفته شود: ما بعد از مراجعه به عقول خود و تأمل در مسئله به ظن، چیزی که موجب استحاله تعبد به ظن باشد نیافتیم.

از سخنان شیخ انصاری ره در رسائل استفاده می شود که هرگاه دلیلی بر امکان یا استحاله چیزی نیافتیم به اصالةالامکان که مورد قبول عقلای عالم است اخذ می کنیم چرا که سیره عقلاء بر این است که عملاً بنا را برامکان گذاشته و آثار و احکام امکان را مترتب می کنید.

اشکالات آخوند ره: بر اصالةالامکانی که از سوی شیخ ره مطرح شده است:

    1. اصل وجود چنین سیره ای را از عقلاء عالم قبول نداریم که هر کجا امکانِ چیزی مورد تردید بود آثار امکان را بر آن شیء مترتب می کنند.

    2. بر فرض که چنین سیره ای برای عقلاء ثابت باشد ولی حجیت آن را قبول نداریم؛ زیرا سیره عقلاء در صورتی اعتبار پیدا می کند که به امضای شارع برسد و دلیلی بر اعتبارش وجود داشته باشد و حال آنکه دلیلی بر اعتبار این سیره نداریم، زیرا اگر دلیلی وجود داشته باشد از دو حال خارج نیست (دلیل قطعی – دلیل ظنی) یقیناً دلیل قطعی بر حجیت چنین سیره ای وجود ندارد و گرنه ما نیز تسلیم می شدیم و دلیل ظنی نیز بر فرض وجودش فائده ای ندارد؛ زیرا مصادر، به مطلوب است؛ چرا که وقتی اصل حجیت ظن، اول کلام استو ثابت نشده است چگونه می توان حجیت سیره عقلائیه را با دلیل ظنی ثابت نمود؟ و به دلیل ظنی استناد نمود؟

آخوند ره در استدلال برای امکان تعبد می فرماید: اول دلیلٍ علی امکان شیءٍ وقوعه الخارجی، یعنی همین که مشاهده می کنیم که چیزی از تحقق خارجی برخوردار است بهترین دلیل بر امکان آن است وگرنه اگر ممکن نبود موجود نمی شد و در آینده ثابت خواهیم کرد که تعبد به بعضی از امارات ظنیه مانند خبر ثقه و ظواهر و... واقع شده و این تحقق خارجی، کلشف از عدم ترتب محال و باطل بر چنین تعبدی است بنابراین نیازی به استناد به اصالةالامکام یا غیر آن نداریم.

    3. وقتی وقوع خارجی تعبد به ظن ثابت شد دیگر نوبت به بحث از امکان و اثبات آن نداریم برای اینکه بالاتر از آن را ثابت کرده ایم و اگر وقوع خارجی ثابت نشد بحث از امکان و اثبات آن با استفاده از سیره یا دلیل دیگر فائده ای ندارد؛ زیرا در علم اصول فقه صِرف اثبات امکان، نتیجه ای ندارد بلکه باید وقوع ثابت شود تا فقیه بتواند از امارات ظنیه در استنباط احکام استفاده نماید.

نتیجه: فرمایش شیخ اعظم ره که از راه بنای عقلاء بر اصالةالامکان پیش آمدند، ناتمام است.